Nobel ödüllü isimden korkutan ekonomik kıyamet açıklaması Üç ay kadar evvel, global iktisatta nispeten sağlam bir toparlanma yolunda görünüyordu. Kovid-19 aşılarının tedarikinin gelişmiş ülkelerden gelişmekte olan ülkelere de sıçraması 2021’in ikinci yarısı ve 2022 için umutları da artırmıştı. Pandeminin baskısı altında olan dallar bir daha açılırken birfazlaca iktisat etkileyici büyüme sayıları yayınlamaktaydı. Tedarik zincirlerindeki tıkanıklık bir dizi eser ve kıymetli girdiler için yüksek fiyatlar üretmiş olsa da bunlar yalnızca süreksiz sıkıntılar olarak görülüyordu.
Lakin Stanford Üniversitesi İşletme Okulu eski Dekanı Nobel İktisat ödüllü Emiretus Profesör Michael Spence MarketWatch’taki yazısında dünyanın şimdilerde epey daha farklı göründüğünü belirtiyor. Çünkü delta varyantı virüse karşı daha savunmasız olan ülkelerin yanı sıra gelişmiş ülkelerde de süratle yayılıyor. Çoğunlukla alt-orta ve düşük gelirli ülkelerdeki aşılanmamış bölgeler artık her zamankinden daha savunmasız hale geldi.
AŞI KORUMACILIĞI
Spence ayrıyeten aşı konusundaki tedarik zincirinin de başarısız olduğuna dikkat çekiyor. Bunun en değerli niçini ise aşı mutabakatları için daha fazla opsiyonu olan gelişmiş ülkelerin gereksinimlerinden daha fazla aşı satın alması. Biroldukça gelişmiş devlet şu anda aşı olmamış genç bireylerin sayısından da fazla aşı satın almış durumda. Kelam konusu durum ülkeler içindeki aşı sırasının uzamasına ve gelişmekte olan biroldukça ülkede aşı tedariğinin gecikmesine niye oluyor.
Nobel ödüllü ekonomist öteki ülkelerin aşıları satın alabilmesi için güçlü ülkeler tarafınca yapılan siparişlerin özgür bırakılması gerektiğini belirtiyor. Bu çeşit satın alımları finanse etmek için yapılacak 60-70 milyar dolarlık bir programsa global manada epeyce fazla değerliye mal olmayacaktır. Üstelik bu cins bir programlar Spence’e nazaran yeni ve daha tehlikeli varyantların ortaya çımasını engelleyeceğinden uzun vadede daha verimli dahi olabilir.
Global çapta karşı karşıya kalınan bir başka problemse tedarik zincirlerinin daha evvel öngörülenden çok daha önemli bir biçimde bozulması. Spence’e nazaran işgücü piyasası, sayısız bölümde kullanılan yarı iletken materyaller, inşaat materyalleri, konteynerler ve nakliye kapasitesi üzere alanlarda ortaya çıkan eksikliklerin yakın vakitte ortadan kaldırılamayacağı fazlaca daha görülür hale geldi. Çünkü anketler de enflasyonist tesirlerin bölümler ve ülkeler içinde yaygın olduğunu ve ekonomik toparlanma ve büyüme süreciyle bir arada kalıcı hale gelmesi mümkünlüğünün yüksekliğin gösteriyor.
Nobel ödüllü profesör tüm bu belirsizliklere ek olarak, yerli ve global tedarik zincirlerinde çabucak hemen sebebi yeterli anlaşılmayan pandemi kaynaklı kaymaların gerçekleştiğini ve bunu bilakis çevirmenin büyük olasılıkla güç olacağını belirtti. Salgının ticaret zincirinde oluşturduğu aksaklıklar fazlaca daha geniş çaplı bir alana yayılıyor. Borsagundem.com’un derlediği bilgilere bakılırsa pandemi öncesi borsaların en kıymetli gündemi ABD ve Çin içindeki ticaret savaşlarıydı. Spence’e bakılırsayse bundan daha sonraki süreçte kelam konusu ticaret savaşları fazlaca daha önemli bir biçimde geri dönebilir.
DÜNYANIN HER YERİNDE HARİKULÂDE HAVA ŞARTLARI
Fakat Spence’e bakılırsa son üç ayın en çarpıcı gelişimi, çok hava şartlarının sıklığı, şiddeti ve global kapsamındaki olağanüstü artışları oldu. Dünyanın her tarafında fırtınalar, kuraklıklar, çok sıcak hava dalgaları, daha yüksek ortalama sıcaklıklar, yangınlar ve sellere maruz kalındı.
Bu ayın başlarında, Uluslarası İklim Değişikliği Paneli, açıkça “insanlık için kırmızı alarm” olarak nitelendirilen yeni bir rapor sundu. Bilim topluluğunun ortak yargısı, bu yılki acımasız tecrübenin hayli şaşılacak bir durum olmadığını gösteriyor. Bu iklim değişikliği kararı oluşan yeni olağan.
Bilim insanları önümüzdeki 20 ila 30 yıl boyunca gibisi ve muhtemelen de fazlaca daha makus hava şartlarının beklenmesi gerektiğini belirtiyor. Spence’e nazaran bu noktadan daha sonra asıl yapılması gereken, önümüzdeki on senelerda sonuçları daha da önemli hale gelecek ve dünyadaki hayatı tehdit eden sera gazı emisyonlarının azaltılmasını hızlandıracak adımlar atabilmek.
Dünyanın karşı karşıya olduğu ekonomik ve iklim krizi kaynaklı sıkıntılar göz önünde bulundurulduğunda Nobel ödüllü ekonomist daha uzun vadedeki ekonomik büyümenin ve gelişmenin tehlikede olduğunu belirtiyor. Büyüme üstündeki bariz problemlerin yanı sıra tedarik zincirindeki aksaklıklar ve merkez bankalarının para siyasetlerine reaksiyon olarak gelecek enflasyonist baskılar da bu olumsuz sürece katkıda bulunabilir.
Spence’e bakılırsa giderek yarı kalıcı hale gelen virüs de global büyümeyi ve uzmanlaşmayı geciktirecek. Milletlerarası seyahatlerse toparlanma çabası vermeye devam edecek. Dijital platformlar kısmen ikame nazaranvini sağlasa da milletlerarası ulaşımın engellenmesi sonunda inovasyonu destekleyen tüm global ekonomik ve finansal ekosistemleri vuracak.
İKTİSAT DAHA KIRILGAN HALE GELİYOR
Geçmişte olağanüstü iklim olayları ender görülmekteydi ve global makroekonomik ortamı etkileyemeyecek düzeyde yereldi. Fakat Spence’e göre şu anda görülen model fazlaca daha farklı. Nobel ödüllü ekonomist iklime bağlı yüksek risklere maruz kalmayan bir bölgeyi düşünmenin sıkıntı olduğunu belirtiyor. Yakın tarihindeki bir ABD Merkez Bankası makalesinde de iklim değişikliği kararı ekonomik daralmaların sıklığını ve şiddetini artırabileceğini ve ötürüsıyla büyümeyi de azaltabileceği konusunda uyarıyor.
Sonuç olarak iklim değişikliğinin makroekonomik performanslara tesirleri süratle daha fazla görülür hale geliyor. Büyük ekonomiler de kırılganlık konusunda kesin tedbirlerden mahrum olsa da Spence bilhassa de daha savunmasız bölgelerde iktisatların daha kırılgan hale geldiği kararına ulaşıyor.
Düşük gelirli gelişmekte olan ülkeler, demografik eğilimleri de göz önünde bulundurulduğunda, büyüme modellerini dijital çağa uyarlamak ve yerelleştirilmiş yönetişim problemlerini çözmek kelam konusunda hali hazırda kıymetli zorluklarla karşı karşıya kalıyor. Spence’e göre bu denkleme iklim değişikliği sıkıntılarının oluşturacağı baskıları ve aşılara ulaşma konusundaki zorlukları ekleyince olağanüstü bir krizin tanımı yapılmış oluyor.
PROBLEMLER birlikte ÇÖZÜLEBİLİR
Tüm bu felaket senaryoları yakın geleceği söz ediyor. Fakat Spence’e göre bu krizlerin büyük bir kısmı gerçekleşmek zorunda değil. Örnek vermek gerekirse sermaye piyasaları bu yeni gerçekliğe ahenk sağlıyor üzere görünüyor ve global aşı tedariki sorunun çözmek de karmaşık ve imkansız derecede değerli bir sorun değil. Nobel ödüllü ekonomist şu anda insanlığın gereksinimi olan tek şeyin epey uluslu bir odaklanma ve tarafların birbirine bağlılık göstermesi olduğunu belirtiyor.
Bu noktada kasım ayında Glasgow’da gerçekleştirilecek Birleşmiş Milletler İklim Değişimi Konferansı (COP26) fazlaca kritik bir değer taşıyor ve konferansın geçmiştekilere göre fazlaca daha güç olması bekleniyor. COP26’da maksat, Paris’te COP21’de verilen ulusal karbon salınımını düşürme taahhütlerini güçlendirmek olacak. Çünkü dünyanın global ısınmanın tesirlerinden kurtulmak için karbon salınımını sıfıra indirmesi hayati kıymet taşıyor.
Spence’e bakılırsa, çok iklim değişikliğine bağlı afetler daha sık ve global çapta gerçekleşeceğinden özel ve toplumsal sigorta sistemlerinin kapsam olarak epey uluslu hale gelmesi için büyük bir geliştirmeye muhtaçlığı olacak. Nobel ödüllü ekonomist Milletlerarası Para Fonu ve Dünya Bankası ile yakından çalışan yeni bir milletlerarası finans kuruluşuna muhtaçlık olabileceğini söylemiş oldu.
Lakin Stanford Üniversitesi İşletme Okulu eski Dekanı Nobel İktisat ödüllü Emiretus Profesör Michael Spence MarketWatch’taki yazısında dünyanın şimdilerde epey daha farklı göründüğünü belirtiyor. Çünkü delta varyantı virüse karşı daha savunmasız olan ülkelerin yanı sıra gelişmiş ülkelerde de süratle yayılıyor. Çoğunlukla alt-orta ve düşük gelirli ülkelerdeki aşılanmamış bölgeler artık her zamankinden daha savunmasız hale geldi.
AŞI KORUMACILIĞI
Spence ayrıyeten aşı konusundaki tedarik zincirinin de başarısız olduğuna dikkat çekiyor. Bunun en değerli niçini ise aşı mutabakatları için daha fazla opsiyonu olan gelişmiş ülkelerin gereksinimlerinden daha fazla aşı satın alması. Biroldukça gelişmiş devlet şu anda aşı olmamış genç bireylerin sayısından da fazla aşı satın almış durumda. Kelam konusu durum ülkeler içindeki aşı sırasının uzamasına ve gelişmekte olan biroldukça ülkede aşı tedariğinin gecikmesine niye oluyor.
Nobel ödüllü ekonomist öteki ülkelerin aşıları satın alabilmesi için güçlü ülkeler tarafınca yapılan siparişlerin özgür bırakılması gerektiğini belirtiyor. Bu çeşit satın alımları finanse etmek için yapılacak 60-70 milyar dolarlık bir programsa global manada epeyce fazla değerliye mal olmayacaktır. Üstelik bu cins bir programlar Spence’e nazaran yeni ve daha tehlikeli varyantların ortaya çımasını engelleyeceğinden uzun vadede daha verimli dahi olabilir.
Global çapta karşı karşıya kalınan bir başka problemse tedarik zincirlerinin daha evvel öngörülenden çok daha önemli bir biçimde bozulması. Spence’e nazaran işgücü piyasası, sayısız bölümde kullanılan yarı iletken materyaller, inşaat materyalleri, konteynerler ve nakliye kapasitesi üzere alanlarda ortaya çıkan eksikliklerin yakın vakitte ortadan kaldırılamayacağı fazlaca daha görülür hale geldi. Çünkü anketler de enflasyonist tesirlerin bölümler ve ülkeler içinde yaygın olduğunu ve ekonomik toparlanma ve büyüme süreciyle bir arada kalıcı hale gelmesi mümkünlüğünün yüksekliğin gösteriyor.
Nobel ödüllü profesör tüm bu belirsizliklere ek olarak, yerli ve global tedarik zincirlerinde çabucak hemen sebebi yeterli anlaşılmayan pandemi kaynaklı kaymaların gerçekleştiğini ve bunu bilakis çevirmenin büyük olasılıkla güç olacağını belirtti. Salgının ticaret zincirinde oluşturduğu aksaklıklar fazlaca daha geniş çaplı bir alana yayılıyor. Borsagundem.com’un derlediği bilgilere bakılırsa pandemi öncesi borsaların en kıymetli gündemi ABD ve Çin içindeki ticaret savaşlarıydı. Spence’e bakılırsayse bundan daha sonraki süreçte kelam konusu ticaret savaşları fazlaca daha önemli bir biçimde geri dönebilir.
DÜNYANIN HER YERİNDE HARİKULÂDE HAVA ŞARTLARI
Fakat Spence’e bakılırsa son üç ayın en çarpıcı gelişimi, çok hava şartlarının sıklığı, şiddeti ve global kapsamındaki olağanüstü artışları oldu. Dünyanın her tarafında fırtınalar, kuraklıklar, çok sıcak hava dalgaları, daha yüksek ortalama sıcaklıklar, yangınlar ve sellere maruz kalındı.
Bu ayın başlarında, Uluslarası İklim Değişikliği Paneli, açıkça “insanlık için kırmızı alarm” olarak nitelendirilen yeni bir rapor sundu. Bilim topluluğunun ortak yargısı, bu yılki acımasız tecrübenin hayli şaşılacak bir durum olmadığını gösteriyor. Bu iklim değişikliği kararı oluşan yeni olağan.
Bilim insanları önümüzdeki 20 ila 30 yıl boyunca gibisi ve muhtemelen de fazlaca daha makus hava şartlarının beklenmesi gerektiğini belirtiyor. Spence’e nazaran bu noktadan daha sonra asıl yapılması gereken, önümüzdeki on senelerda sonuçları daha da önemli hale gelecek ve dünyadaki hayatı tehdit eden sera gazı emisyonlarının azaltılmasını hızlandıracak adımlar atabilmek.
Dünyanın karşı karşıya olduğu ekonomik ve iklim krizi kaynaklı sıkıntılar göz önünde bulundurulduğunda Nobel ödüllü ekonomist daha uzun vadedeki ekonomik büyümenin ve gelişmenin tehlikede olduğunu belirtiyor. Büyüme üstündeki bariz problemlerin yanı sıra tedarik zincirindeki aksaklıklar ve merkez bankalarının para siyasetlerine reaksiyon olarak gelecek enflasyonist baskılar da bu olumsuz sürece katkıda bulunabilir.
Spence’e bakılırsa giderek yarı kalıcı hale gelen virüs de global büyümeyi ve uzmanlaşmayı geciktirecek. Milletlerarası seyahatlerse toparlanma çabası vermeye devam edecek. Dijital platformlar kısmen ikame nazaranvini sağlasa da milletlerarası ulaşımın engellenmesi sonunda inovasyonu destekleyen tüm global ekonomik ve finansal ekosistemleri vuracak.
İKTİSAT DAHA KIRILGAN HALE GELİYOR
Geçmişte olağanüstü iklim olayları ender görülmekteydi ve global makroekonomik ortamı etkileyemeyecek düzeyde yereldi. Fakat Spence’e göre şu anda görülen model fazlaca daha farklı. Nobel ödüllü ekonomist iklime bağlı yüksek risklere maruz kalmayan bir bölgeyi düşünmenin sıkıntı olduğunu belirtiyor. Yakın tarihindeki bir ABD Merkez Bankası makalesinde de iklim değişikliği kararı ekonomik daralmaların sıklığını ve şiddetini artırabileceğini ve ötürüsıyla büyümeyi de azaltabileceği konusunda uyarıyor.
Sonuç olarak iklim değişikliğinin makroekonomik performanslara tesirleri süratle daha fazla görülür hale geliyor. Büyük ekonomiler de kırılganlık konusunda kesin tedbirlerden mahrum olsa da Spence bilhassa de daha savunmasız bölgelerde iktisatların daha kırılgan hale geldiği kararına ulaşıyor.
Düşük gelirli gelişmekte olan ülkeler, demografik eğilimleri de göz önünde bulundurulduğunda, büyüme modellerini dijital çağa uyarlamak ve yerelleştirilmiş yönetişim problemlerini çözmek kelam konusunda hali hazırda kıymetli zorluklarla karşı karşıya kalıyor. Spence’e göre bu denkleme iklim değişikliği sıkıntılarının oluşturacağı baskıları ve aşılara ulaşma konusundaki zorlukları ekleyince olağanüstü bir krizin tanımı yapılmış oluyor.
PROBLEMLER birlikte ÇÖZÜLEBİLİR
Tüm bu felaket senaryoları yakın geleceği söz ediyor. Fakat Spence’e göre bu krizlerin büyük bir kısmı gerçekleşmek zorunda değil. Örnek vermek gerekirse sermaye piyasaları bu yeni gerçekliğe ahenk sağlıyor üzere görünüyor ve global aşı tedariki sorunun çözmek de karmaşık ve imkansız derecede değerli bir sorun değil. Nobel ödüllü ekonomist şu anda insanlığın gereksinimi olan tek şeyin epey uluslu bir odaklanma ve tarafların birbirine bağlılık göstermesi olduğunu belirtiyor.
Bu noktada kasım ayında Glasgow’da gerçekleştirilecek Birleşmiş Milletler İklim Değişimi Konferansı (COP26) fazlaca kritik bir değer taşıyor ve konferansın geçmiştekilere göre fazlaca daha güç olması bekleniyor. COP26’da maksat, Paris’te COP21’de verilen ulusal karbon salınımını düşürme taahhütlerini güçlendirmek olacak. Çünkü dünyanın global ısınmanın tesirlerinden kurtulmak için karbon salınımını sıfıra indirmesi hayati kıymet taşıyor.
Spence’e bakılırsa, çok iklim değişikliğine bağlı afetler daha sık ve global çapta gerçekleşeceğinden özel ve toplumsal sigorta sistemlerinin kapsam olarak epey uluslu hale gelmesi için büyük bir geliştirmeye muhtaçlığı olacak. Nobel ödüllü ekonomist Milletlerarası Para Fonu ve Dünya Bankası ile yakından çalışan yeni bir milletlerarası finans kuruluşuna muhtaçlık olabileceğini söylemiş oldu.