Nobel ödüllü ekonomistten kıyamet senaryosu Üç ay kadar evvel, global iktisatta nispeten sağlam bir toparlanma yolunda görünüyordu. Kovid-19 aşılarının tedarikinin gelişmiş ülkelerden gelişmekte olan ülkelere de sıçraması 2021’in ikinci yarısı ve 2022 için umutları da artırmıştı. Pandeminin baskısı altında olan bölümler bir daha açılırken biroldukça iktisat etkileyici büyüme sayıları yayınlamaktaydı. Tedarik zincirlerindeki tıkanıklık bir dizi eser ve kıymetli girdiler için yüksek fiyatlar üretmiş olsa da bunlar yalnızca süreksiz meseleler olarak görülüyordu.
Lakin Stanford Üniversitesi İşletme Okulu eski Dekanı Nobel İktisat ödüllü Emiretus Profesör Michael Spence MarketWatch’taki yazısında dünyanın şimdilerde hayli daha farklı göründüğünü belirtiyor. Çünkü delta varyantı virüse karşı daha savunmasız olan ülkelerin yanı sıra gelişmiş ülkelerde de süratle yayılıyor. Çoğunlukla alt-orta ve düşük gelirli ülkelerdeki aşılanmamış bölgeler artık her zamankinden daha savunmasız hale geldi.
AŞI KORUMACILIĞI
Spence ayrıyeten aşı konusundaki tedarik zincirinin de başarısız olduğuna dikkat çekiyor. Bunun en kıymetli niçini ise aşı muahedeleri için daha fazla opsiyonu olan gelişmiş ülkelerin gereksinimlerinden daha fazla aşı satın alması. Birfazlaca gelişmiş devlet şu anda aşı olmamış genç bireylerin sayısından da fazla aşı satın almış durumda. Kelam konusu durum ülkeler içindeki aşı sırasının uzamasına ve gelişmekte olan biroldukça ülkede aşı tedariğinin gecikmesine niye oluyor.
Nobel ödüllü ekonomist başka ülkelerin aşıları satın alabilmesi için varlıklı ülkeler tarafınca yapılan siparişlerin hür bırakılması gerektiğini belirtiyor. Bu çeşit satın alımları finanse etmek için yapılacak 60-70 milyar dolarlık bir programsa global manada epey fazla değerliye mal olmayacaktır. Üstelik bu cins bir programlar Spence’e göre yeni ve daha tehlikeli varyantların ortaya çımasını engelleyeceğinden uzun vadede daha verimli dahi olabilir.
Global çapta karşı karşıya kalınan bir öteki problemse tedarik zincirlerinin daha evvel öngörülenden çok daha önemli bir halde bozulması. Spence’e nazaran işgücü piyasası, sayısız dalda kullanılan yarı iletken materyaller, inşaat gereçleri, konteynerler ve nakliye kapasitesi üzere alanlarda ortaya çıkan eksikliklerin yakın vakitte ortadan kaldırılamayacağı fazlaca daha görülür hale geldi. Çünkü anketler de enflasyonist tesirlerin kesimler ve ülkeler içinde yaygın olduğunu ve ekonomik toparlanma ve büyüme süreciyle bir arada kalıcı hale gelmesi mümkünlüğünün yüksekliğin gösteriyor.
Nobel ödüllü profesör tüm bu belirsizliklere ek olarak, yerli ve global tedarik zincirlerinde çabucak hemen sebebi âlâ anlaşılmayan pandemi kaynaklı kaymaların gerçekleştiğini ve bunu bilakis çevirmenin büyük olasılıkla sıkıntı olacağını belirtti. Salgının ticaret zincirinde oluşturduğu aksaklıklar epey daha geniş çaplı bir alana yayılıyor. Borsagundem.com’un derlediği bilgilere göre pandemi öncesi borsaların en kıymetli gündemi ABD ve Çin içindeki ticaret savaşlarıydı. Spence’e bakılırsayse bundan daha sonraki süreçte kelam konusu ticaret savaşları hayli daha önemli bir biçimde geri dönebilir.
DÜNYANIN HER YERİNDE İNANILMAZ HAVA ŞARTLARI
Fakat Spence’e bakılırsa son üç ayın en çarpıcı gelişimi, çok hava şartlarının sıklığı, şiddeti ve global kapsamındaki olağanüstü artışları oldu. Dünyanın her tarafında fırtınalar, kuraklıklar, çok sıcak hava dalgaları, daha yüksek ortalama sıcaklıklar, yangınlar ve sellere maruz kalındı.
Bu ayın başlarında, Uluslarası İklim Değişikliği Paneli, açıkça “insanlık için kırmızı alarm” olarak nitelendirilen yeni bir rapor sundu. Bilim topluluğunun ortak yargısı, bu yılki acımasız tecrübenin epey şaşılacak bir durum olmadığını gösteriyor. Bu iklim değişikliği kararı oluşan yeni olağan.
Bilim insanları önümüzdeki 20 ila 30 yıl boyunca gibisi ve muhtemelen de hayli daha makus hava şartlarının beklenmesi gerektiğini belirtiyor. Spence’e nazaran bu noktadan daha sonra asıl yapılması gereken, önümüzdeki on senelerda sonuçları daha da önemli hale gelecek ve dünyadaki hayatı tehdit eden sera gazı emisyonlarının azaltılmasını hızlandıracak adımlar atabilmek.
Dünyanın karşı karşıya olduğu ekonomik ve iklim krizi kaynaklı problemler göz önünde bulundurulduğunda Nobel ödüllü ekonomist daha uzun vadedeki ekonomik büyümenin ve gelişmenin tehlikede olduğunu belirtiyor. Büyüme üstündeki bariz problemlerin yanı sıra tedarik zincirindeki aksaklıklar ve merkez bankalarının para siyasetlerine reaksiyon olarak gelecek enflasyonist baskılar da bu olumsuz sürece katkıda bulunabilir.
Spence’e bakılırsa giderek yarı kalıcı hale gelen virüs de global büyümeyi ve uzmanlaşmayı geciktirecek. Memleketler arası seyahatlerse toparlanma çabası vermeye devam edecek. Dijital platformlar kısmen ikame nazaranvini sağlasa da memleketler arası ulaşımın engellenmesi sonunda inovasyonu destekleyen tüm global ekonomik ve finansal ekosistemleri vuracak.
İKTİSAT DAHA KIRILGAN HALE GELİYOR
Geçmişte olağanüstü iklim olayları az görülmekteydi ve global makroekonomik ortamı etkileyemeyecek düzeyde yereldi. Lakin Spence’e göre şu anda görülen model epeyce daha farklı. Nobel ödüllü ekonomist iklime bağlı yüksek risklere maruz kalmayan bir bölgeyi düşünmenin sıkıntı olduğunu belirtiyor. Yakın tarihindeki bir ABD Merkez Bankası makalesinde de iklim değişikliği kararı ekonomik daralmaların sıklığını ve şiddetini artırabileceğini ve ötürüsıyla büyümeyi de azaltabileceği konusunda uyarıyor.
Sonuç olarak iklim değişikliğinin makroekonomik performanslara tesirleri süratle daha fazla görülür hale geliyor. Büyük ekonomiler de kırılganlık konusunda kesin tedbirlerden mahrum olsa da Spence bilhassa de daha savunmasız bölgelerde iktisatların daha kırılgan hale geldiği kararına ulaşıyor.
Düşük gelirli gelişmekte olan ülkeler, demografik eğilimleri de göz önünde bulundurulduğunda, büyüme modellerini dijital çağa uyarlamak ve yerelleştirilmiş yönetişim sıkıntılarını çözmek kelam konusunda hali hazırda değerli zorluklarla karşı karşıya kalıyor. Spence’e nazaran bu denkleme iklim değişikliği meselelerinin oluşturacağı baskıları ve aşılara ulaşma konusundaki zorlukları ekleyince olağanüstü bir krizin tanımı yapılmış oluyor.
PROBLEMLER birlikte ÇÖZÜLEBİLİR
Tüm bu felaket senaryoları yakın geleceği tabir ediyor. Lakin Spence’e nazaran bu krizlerin büyük bir kısmı gerçekleşmek zorunda değil. Örnek vermek gerekirse sermaye piyasaları bu yeni gerçekliğe ahenk sağlıyor üzere görünüyor ve global aşı tedariki sorunun çözmek de karmaşık ve imkansız derecede kıymetli bir sorun değil. Nobel ödüllü ekonomist şu anda insanlığın muhtaçlığı olan tek şeyin hayli uluslu bir odaklanma ve tarafların birbirine bağlılık göstermesi olduğunu belirtiyor.
Bu noktada kasım ayında Glasgow’da gerçekleştirilecek Birleşmiş Milletler İklim Değişimi Konferansı (COP26) fazlaca kritik bir ehemmiyet taşıyor ve konferansın geçmiştekilere göre hayli daha güç olması bekleniyor. COP26’da maksat, Paris’te COP21’de verilen ulusal karbon salınımını düşürme taahhütlerini güçlendirmek olacak. Çünkü dünyanın global ısınmanın tesirlerinden kurtulmak için karbon salınımını sıfıra indirmesi hayati kıymet taşıyor.
Spence’e göre, çok iklim değişikliğine bağlı afetler daha sık ve global çapta gerçekleşeceğinden özel ve toplumsal sigorta sistemlerinin kapsam olarak fazlaca uluslu hale gelmesi için büyük bir geliştirmeye gereksinimi olacak. Nobel ödüllü ekonomist Memleketler arası Para Fonu ve Dünya Bankası ile yakından çalışan yeni bir milletlerarası finans kuruluşuna muhtaçlık olabileceğini söylemiş oldu.
Lakin Stanford Üniversitesi İşletme Okulu eski Dekanı Nobel İktisat ödüllü Emiretus Profesör Michael Spence MarketWatch’taki yazısında dünyanın şimdilerde hayli daha farklı göründüğünü belirtiyor. Çünkü delta varyantı virüse karşı daha savunmasız olan ülkelerin yanı sıra gelişmiş ülkelerde de süratle yayılıyor. Çoğunlukla alt-orta ve düşük gelirli ülkelerdeki aşılanmamış bölgeler artık her zamankinden daha savunmasız hale geldi.
AŞI KORUMACILIĞI
Spence ayrıyeten aşı konusundaki tedarik zincirinin de başarısız olduğuna dikkat çekiyor. Bunun en kıymetli niçini ise aşı muahedeleri için daha fazla opsiyonu olan gelişmiş ülkelerin gereksinimlerinden daha fazla aşı satın alması. Birfazlaca gelişmiş devlet şu anda aşı olmamış genç bireylerin sayısından da fazla aşı satın almış durumda. Kelam konusu durum ülkeler içindeki aşı sırasının uzamasına ve gelişmekte olan biroldukça ülkede aşı tedariğinin gecikmesine niye oluyor.
Nobel ödüllü ekonomist başka ülkelerin aşıları satın alabilmesi için varlıklı ülkeler tarafınca yapılan siparişlerin hür bırakılması gerektiğini belirtiyor. Bu çeşit satın alımları finanse etmek için yapılacak 60-70 milyar dolarlık bir programsa global manada epey fazla değerliye mal olmayacaktır. Üstelik bu cins bir programlar Spence’e göre yeni ve daha tehlikeli varyantların ortaya çımasını engelleyeceğinden uzun vadede daha verimli dahi olabilir.
Global çapta karşı karşıya kalınan bir öteki problemse tedarik zincirlerinin daha evvel öngörülenden çok daha önemli bir halde bozulması. Spence’e nazaran işgücü piyasası, sayısız dalda kullanılan yarı iletken materyaller, inşaat gereçleri, konteynerler ve nakliye kapasitesi üzere alanlarda ortaya çıkan eksikliklerin yakın vakitte ortadan kaldırılamayacağı fazlaca daha görülür hale geldi. Çünkü anketler de enflasyonist tesirlerin kesimler ve ülkeler içinde yaygın olduğunu ve ekonomik toparlanma ve büyüme süreciyle bir arada kalıcı hale gelmesi mümkünlüğünün yüksekliğin gösteriyor.
Nobel ödüllü profesör tüm bu belirsizliklere ek olarak, yerli ve global tedarik zincirlerinde çabucak hemen sebebi âlâ anlaşılmayan pandemi kaynaklı kaymaların gerçekleştiğini ve bunu bilakis çevirmenin büyük olasılıkla sıkıntı olacağını belirtti. Salgının ticaret zincirinde oluşturduğu aksaklıklar epey daha geniş çaplı bir alana yayılıyor. Borsagundem.com’un derlediği bilgilere göre pandemi öncesi borsaların en kıymetli gündemi ABD ve Çin içindeki ticaret savaşlarıydı. Spence’e bakılırsayse bundan daha sonraki süreçte kelam konusu ticaret savaşları hayli daha önemli bir biçimde geri dönebilir.
DÜNYANIN HER YERİNDE İNANILMAZ HAVA ŞARTLARI
Fakat Spence’e bakılırsa son üç ayın en çarpıcı gelişimi, çok hava şartlarının sıklığı, şiddeti ve global kapsamındaki olağanüstü artışları oldu. Dünyanın her tarafında fırtınalar, kuraklıklar, çok sıcak hava dalgaları, daha yüksek ortalama sıcaklıklar, yangınlar ve sellere maruz kalındı.
Bu ayın başlarında, Uluslarası İklim Değişikliği Paneli, açıkça “insanlık için kırmızı alarm” olarak nitelendirilen yeni bir rapor sundu. Bilim topluluğunun ortak yargısı, bu yılki acımasız tecrübenin epey şaşılacak bir durum olmadığını gösteriyor. Bu iklim değişikliği kararı oluşan yeni olağan.
Bilim insanları önümüzdeki 20 ila 30 yıl boyunca gibisi ve muhtemelen de hayli daha makus hava şartlarının beklenmesi gerektiğini belirtiyor. Spence’e nazaran bu noktadan daha sonra asıl yapılması gereken, önümüzdeki on senelerda sonuçları daha da önemli hale gelecek ve dünyadaki hayatı tehdit eden sera gazı emisyonlarının azaltılmasını hızlandıracak adımlar atabilmek.
Dünyanın karşı karşıya olduğu ekonomik ve iklim krizi kaynaklı problemler göz önünde bulundurulduğunda Nobel ödüllü ekonomist daha uzun vadedeki ekonomik büyümenin ve gelişmenin tehlikede olduğunu belirtiyor. Büyüme üstündeki bariz problemlerin yanı sıra tedarik zincirindeki aksaklıklar ve merkez bankalarının para siyasetlerine reaksiyon olarak gelecek enflasyonist baskılar da bu olumsuz sürece katkıda bulunabilir.
Spence’e bakılırsa giderek yarı kalıcı hale gelen virüs de global büyümeyi ve uzmanlaşmayı geciktirecek. Memleketler arası seyahatlerse toparlanma çabası vermeye devam edecek. Dijital platformlar kısmen ikame nazaranvini sağlasa da memleketler arası ulaşımın engellenmesi sonunda inovasyonu destekleyen tüm global ekonomik ve finansal ekosistemleri vuracak.
İKTİSAT DAHA KIRILGAN HALE GELİYOR
Geçmişte olağanüstü iklim olayları az görülmekteydi ve global makroekonomik ortamı etkileyemeyecek düzeyde yereldi. Lakin Spence’e göre şu anda görülen model epeyce daha farklı. Nobel ödüllü ekonomist iklime bağlı yüksek risklere maruz kalmayan bir bölgeyi düşünmenin sıkıntı olduğunu belirtiyor. Yakın tarihindeki bir ABD Merkez Bankası makalesinde de iklim değişikliği kararı ekonomik daralmaların sıklığını ve şiddetini artırabileceğini ve ötürüsıyla büyümeyi de azaltabileceği konusunda uyarıyor.
Sonuç olarak iklim değişikliğinin makroekonomik performanslara tesirleri süratle daha fazla görülür hale geliyor. Büyük ekonomiler de kırılganlık konusunda kesin tedbirlerden mahrum olsa da Spence bilhassa de daha savunmasız bölgelerde iktisatların daha kırılgan hale geldiği kararına ulaşıyor.
Düşük gelirli gelişmekte olan ülkeler, demografik eğilimleri de göz önünde bulundurulduğunda, büyüme modellerini dijital çağa uyarlamak ve yerelleştirilmiş yönetişim sıkıntılarını çözmek kelam konusunda hali hazırda değerli zorluklarla karşı karşıya kalıyor. Spence’e nazaran bu denkleme iklim değişikliği meselelerinin oluşturacağı baskıları ve aşılara ulaşma konusundaki zorlukları ekleyince olağanüstü bir krizin tanımı yapılmış oluyor.
PROBLEMLER birlikte ÇÖZÜLEBİLİR
Tüm bu felaket senaryoları yakın geleceği tabir ediyor. Lakin Spence’e nazaran bu krizlerin büyük bir kısmı gerçekleşmek zorunda değil. Örnek vermek gerekirse sermaye piyasaları bu yeni gerçekliğe ahenk sağlıyor üzere görünüyor ve global aşı tedariki sorunun çözmek de karmaşık ve imkansız derecede kıymetli bir sorun değil. Nobel ödüllü ekonomist şu anda insanlığın muhtaçlığı olan tek şeyin hayli uluslu bir odaklanma ve tarafların birbirine bağlılık göstermesi olduğunu belirtiyor.
Bu noktada kasım ayında Glasgow’da gerçekleştirilecek Birleşmiş Milletler İklim Değişimi Konferansı (COP26) fazlaca kritik bir ehemmiyet taşıyor ve konferansın geçmiştekilere göre hayli daha güç olması bekleniyor. COP26’da maksat, Paris’te COP21’de verilen ulusal karbon salınımını düşürme taahhütlerini güçlendirmek olacak. Çünkü dünyanın global ısınmanın tesirlerinden kurtulmak için karbon salınımını sıfıra indirmesi hayati kıymet taşıyor.
Spence’e göre, çok iklim değişikliğine bağlı afetler daha sık ve global çapta gerçekleşeceğinden özel ve toplumsal sigorta sistemlerinin kapsam olarak fazlaca uluslu hale gelmesi için büyük bir geliştirmeye gereksinimi olacak. Nobel ödüllü ekonomist Memleketler arası Para Fonu ve Dünya Bankası ile yakından çalışan yeni bir milletlerarası finans kuruluşuna muhtaçlık olabileceğini söylemiş oldu.