Kur muhafazalı mevduat modeli: Her şey faizle başladı Ensar Yılmaz
Bir ülkenin iktisadi gündeminin bu kadar finans içerikli mevzulara sıkışmış olması önemli bir talihsizliktir. Halkın gerçek refahına dönük sıkıntıları ve uzun devir büyüme stratejilerini konuşmak yerine, bu tıp bahislere vakit ayırmayı önemli bir vakit, niyet ve emek israfı olarak görüyorum. Lakin son periyotta süratli bir biçimde yükselen döviz kurlarını dizginlemek için geliştirilen “kur muhafazalı mevduat” (KKM) denilen finansal eserinin tüm iktisadi yapıyı tehdit eden sistemik bir risk olabileceğini belirtmek isterim. İktisadi rasyonalitenin sunduğu araçları devre dışı bırakıp, dolaylı yollara sapmak ülke iktisadını uçurumun kıyısına getirmiş durumdadır. Siyaset faizinin niye yükseltilmek istenmediği artık politik-din-iktisat gri alanına atılmış durumdadır ve bunu artık data alıyoruz.
Ülke iktisadının yüksek dolarizasyon seviyesi döviz kurlarındaki değişimler karşısında önemli sıkıntılar yaşamasına niye olmaktadır. Toplam mevduatın %60’ın üstünde döviz olması, dış borcun tamamı, kamu iç borcunun değerli bir kısmı (toplam kamu borcunun yaklaşık %65’i kura bağımlıdır), büyük kamu projelerine verilen döviz garantileri ve artık de lokal para mevduat getirisinin de döviz kuruna endekslenmesi ile tam bir dolarizasyon devrine girmiş durumdayız. Ülkede neredeyse tüm fiyatlar ve getiriler döviz kurunun tesiri altındadır. Bu yüzden, dikkat edilirse KKM’in devreye sokulması dâhil iktisadi önlemlerin neredeyse tamamı döviz kurunun dizginlemesi üzerine inşa edilmektedir. Bunlar, döviz rezervlerinin satılmasından, TL mevduat stopaj vergilerinin düşürülmesinden, döviz büfelerine kimlik zorunluluğunun getirilmesine, döviz mevduatlarındaki zarurî karşılıklardaki artışa, ihracatçı firmaların hasılatlarının %25’ini merkez bankasına satma zorunluluğuna ve son olarak vatandaşlığın bir finansal faale dönüştürülüp döviz cinsinden satılmasına kadar hayli sayıda uygulamayı içermektedir. Dolarizasyonun tesirini azaltmak için başvurulan usuller ekonomiyi daha fazla dolarize etmektedir.
Dolarizasyon ile birlikte ülke ekonomisindeki temel makro sıkıntılar yaygınlık ve derinlik kazanıyor. Bu meseleleri da şöyleki sıralamak mümkün: i. önemli manada sistemik risk artıyor ve sistem gerilim biriktiriyor ii. risk uzun periyoda yayılıyor; riskin uzun periyoda yayıldığını gösteren en değerli değişken uzun periyot faiz oranlarının artıyor olmasıdır (kazanç eğrisi üst eğimli) iii. yüksek enflasyon sistemin kritik sorununa dönüşerek makro istikrarı tehdit eden ana ögeye dönüşüyor (son 20 yılın en yüksek enflasyonu) iv. iktisat finansallaşıyor (mesela, bankaların kredi oranı azalıyor, bilançolarında hazine tahvillerinin oranı artıyor) v. üretken yatırımlar düşüyor ve işsizlik hem seviye tıpkı vakitte fakir kesitler içinde yaygınlık kazanarak önemli bir yoksulluk kaynağına dönüşüyor.
Mevcut iktidar KKM uygulaması ile döviz ve TL içinde piyasada döviz lehine gelişen eğilimi, iki paranın getirisini eşitleyerek dövize talebi sonlandırmayı amaçlamaktadır. Bu aslında daha teknik bir lisanla tabir edilirse, faiz oranı arbitrajı istikrarının (farklı para üniteleri üstündeki getirilerin eşitlenmesi), devlet eliyle sağlanmasıdır. KKM sistemi ile, TL mevduata yatırım yapan birinin getirisi, mevduat faiz oranı (R) ve döviz kurundaki yüzde değişim (ΔE) içinde azamî olanı alacak biçimde düzenlenmiş oldu, yani getiri=max {R, ΔE} biçimindedir. Bu cins bir finansal eser (KKM) mantık olarak call opsiyon mamüllerine benzeri. Mudi, call opsiyon alıcısı pozisyonundayken devlet de call opsiyon satıcısı/yazıcısı pozisyonundadır. Şayet ilgili vade sonunda ΔE>R olursa, kişi opsiyonu kullanma hakkını kazanmış olur, yani ΔE kadar getiri elde eder, değilse (yani ΔEgelir transferi kelam konusu olacaktır. Az sayıda yüksek mevduat sahibine hepimizden bir gelir transferi olacaktır. En yüksek mevduata sahip %1’lik kısmın toplam mevduatın %50’sinden çoksını elinde bulundurduğunu düşündüğümüzde bunun hem servet birebir vakitte gelir eşitsizliğini daha da kötüleştireceği epeyce açık. Bu yüzden, bu zorlama eserin yıkıcı tesirlerinden korunmak için mümkün zaaflarının daha âlâ tahlil edilmesi gerekir. Ben de buna dair birkaç noktaya dikkat çekmek için birtakım muhtemel senaryoları tabir etmek istiyorum.
a) Birinci evvel, faizin döviz kurundaki yüzde değişimden onun da enflasyondan düşük olduğu duruma bakalım, yani R < ΔE p>
Öbür yandan, bu biçimde bir yapıda hangi döviz kuru seviyesi ile sisteme dâhil olunacağı da değerlidir. Zira her birey daha düşük bir başlangıç kuru ile sisteme girmeyi tercih eder. Döviz kuru yükseldiğinde insanlar/kurumlar yeni döviz kurunun daha yüksek bir kar elde etme mümkünlüğünün düşeceğini düşünür. Bu manasıyla, KKM’nin döviz tutmaktan farkı yoktur. Ani kur ataklarında sistem büsbütün çökebilir zira sistem ortasında olanlar bundan faydalansa bile yeni başlangıç döviz kur seviyesi yükseldiğinden artık girişler cazip olmaktan çıkar, yani girdikleri döviz kurunun daha fazla yükselmesi vakit alacağı üzere, mümkünlüğü da azalır. Bu yüzden, çok bir döviz kuru yükselmesinden daha sonra, mevcut KKM’ciler kazansalar da bu, sistemin sürdürebilirliğine dönük meçhullüğü artacağından giriş konusunda beşerler istekli olmayacaklardır. Alışılmış burada KKM vadelerinin (3, 6, 9 ve 12 aylık olması) giriş ve çıkışları da o kadar da esnek yapmadığını da belirtmek gerekir. Burada sisteme dâhil olanlar için öbür bir çelişki, KKM’ye yönelme olduğunda yani TL’ye talep arttığında, döviz kurunun düşecek olmasıdır. Yani TL’ye yönelmek KKM’den daha az getiri elde edilmesi manasına gelir. Getiri seviyesi mevduat faizine yaklaşır. özetlemek gerekirse, hem döviz kurunun yükselmesi KKM sistemini tehdit ederken tıpkı vakitte düşmesi sistemin cazibesinin azalmasına yol açar. KKM dinamiği, bu manada, sürdürebilir değildir.
b) Şayet faiz oranı enflasyon seviyesinden, o da döviz kurundaki yüzde değişimden düşükse, yani R0) zira max {R, ΔE}>Enf olur. Lakin bu durum, daha istikrarsız bir sureci yaratma potansiyelini de ortasında barındırır. Zira şayet döviz kurundaki yüzde artış enflasyondan daha yüksek olursa, enflasyon daima artma eğilimi kazanır (maliyet kanalı üzerinden). ötürüsıyla, bu şartı sürdürmek zorlaşır, yani enflasyonun döviz kuru değişiminin altında kalma mümkünlüğü azalır. bu biçimde bir sistemde, kritik olan enflasyonun denetim edilmesidir zira enflasyon seviyesi hem faizi tıpkı vakitte döviz kurundaki değişimi belirler. Aksi durumda, tüm yapı kırılgan hale geldiği üzere, KKM’nin yaratacağı maliyetler artarak devam eder. Yani mali yük artacağı üzere, KKM mevduat sahiplerine de daima ve büyük oranda bir servet transferi yaratılmış olunur.
Bu iki senaryo da sürdürebilir değildir. Her ikisinin de yaratacağı ekonomik ve toplumsal maliyetler ağır olur. Bu durum, KKM’nin nasıl finanse edileceğinden bağımsız bir biçimde önemli problemler yaratır. KKM’nin mali maliyetleri ya iç borçlanma ya da dolaylı merkez bankası imkânları ile finanse edilecektir. Her iki durumda da etkileme kanalları farklı olsa da tüm iktisadi değişkenler üzerinde baskı oluşacağı fazlaca açık. şimdi tüm değişkenlerde, faiz, enflasyon ve döviz kurlarında, önemli kırılmalar olur. Daha evvel söz ettiğim üzere, KKM bir servet transfer sistemidir. Devlet varlıklı mevduat sahiplerine yaptığı transferlerle servet/gelir dağılımını kendi elleriyle bozacak bir konum almıştır. Birkaç gün evvel firmaların da bu sisteme dâhil olması ve elde edecekleri gelirlerin vergiden muaf tutulması ile gelir dağılımının daha da bozulacağı açıktır. Çok az sayıda zenginin toplam mevduat ortasındaki tartısını düşününce bu epeyce net görülür. Bu yüzden, hükümet yetkilileri bilhassa bu insanları KKM’ye geçmesi konusunda ikna etmeye çalışıyor. Bunun için de bankalar üzerinden bir yönlendirme kelam konusudur. Ama bu insanların hudutlu sayıda olmaları aslında sistemi daha kırılgan hale getirmektedir. Zira sonlu sayıda kişinin sonucu sistemin nasıl evrileceğini belirleyecektir. Yani hükümetin başarısı büyük oranda varlıklı ve büyük ihtimalle kendi partisine oy vermeyen bir kümenin davranışına bağlı olduğunu düşünüyorum. Ancak bu insanların iktidarı algılamasında yalnızca TL’ye güvensizlik yoktur, beraberinde politik bir güvensizlik de kelam konusudur. Bu da ikna edilmelerini zorlaştıracaktır.
Üstte mümkün senaryolar ve maliyetlerini açıklamaya çalıştığım KKM sistemi ile farklı istikrarlar ortaya çıkabilir. İktisatçıların fazlacalu istikrar dedikleri bir durum kelam konusudur, yani kendimizi nerede bulacağımız süreç ortasında beklentilerin tarafıyla ortaya çıkacaktır. Bunlardan biri “iyi denge”dir. Yani bu uygulama ile birlikte döviz kuru üstündeki yukarı yanlışsız baskının ortadan kalkması ve belirli bir istikrar kazanmasıdır. Ama bu uygun istikrarın de iktisatçı tabiri ile “kararlı denge” olmadığını belirtmek isterim. Sistemin hem dış şoklara açık olması birebir vakitte küçük bir sapma yaşaması durumunda geri dönüşü epey zordur. Bu yüzden, bu durum bir tıp süreksiz istikrardır. ötürüsıyla, yalnızca daha sonraki itimat verici siyasetlerin devreye sokulmasına vakit kazandırması açısından değerli olabilir. Bu istikrarın dinamiği davranışlardaki eğilimlere, dış faktörlere ve iç politik gelişmelere çok hassas biçimdedir. Öteki istikrar ise, “kötü denge”dir. Devreye sokulan KKM’in kısa müddette döviz kuru üstündeki etkisinin ortadan kalkması ve döviz kurunun yenidendan hareketlenmesi durumudur. Bu da oluşan yüksek maliyetlerin akabinde ekonomik politik araçlar içinden döviz üzerinde fizikî sınırlamalar (döviz mevduatlarının dondurulması gibi) yahut yüksek faiz siyasetine geri dönmekten diğer bir imkân kalmayacağı manasına gelir. Birinci durum gerçekleşirse artık yeni bir iktisadi rejim ortasında ve yeni bir risk dalgası üzerinde kendimizi buluruz.
Döviz kuru şu haliyle bir durağanlık kazanmış üzeredir. Görünen o ki KKM’ye fazlaca olmasa da TL’den bir geçiş bulunmasına karşın, döviz üzerinden bir geçiş yoktur. Bu da KKM’in yeni dolar talebini kısmen sınırlasa bile, dövizin çözüldüğüne dair bir işaret olmadığı manasına gelir. Döviz kurundaki bu kısmi durulmanın en değerli sebebinin döviz kurundaki dalgalanmanın yarattığı önemli belirsizlik olduğunu düşünüyorum. Yani, bilhassa 20-21 Aralık günlerinde büyük oranda açık ve kapalı rezerv satışları ile döviz kurunda önemli bir dalgalanma oldu. Döviz kurundaki bu yüksek volatilite döviz tutmayı riskli hale getirdi. Dövize dönük ani müdahaleler yüksek fiyattan döviz alanlar için önemli kayıplar yarattığı üzere, dövizin yüksek bir fiyattan geri dönmesi döviz sahipleri için de bir kayıp duygusu yaratmıştır. Bu durum her iki küme için de (fiili ve duygusal kabı olanlar) hem dövizden çıkışı birebir vakitte dövize girişi erteleyecektir. Bu yanıyla, dövize yönelme kısmen azaldığı üzere, dövizden çıkmayı da isteksiz hale getirmektedir. Öteki yandan, rezerv satışı ve KKM tıpkı anda devreye sokulduğundan dolayı döviz kurundaki düşmenin kaynağını KKM’ye bağlamak gerçekçi değildir. Bu tesir fakat vakit içinde görülebilecek çeşitten bir tesirdir, bunun dinamiğini de üstte söz ettiğimi üzere vakit içinde gözleme imkânı bulacağız. halbuki rezerv satışı direkt tesir gösterir ve gösterdi.
Her şeye karşın bu cins bir uygulamanın şimdilik sunduğu rahatlamaya güvenerek bir ilerleme sağlanamaz. Yeterli bir çıkış stratejisi izlenmesi gerekir. Bu cins zorlama fiyat düzenekleri insanları önemli manada stratejik davranmaya ittiği üzere, çok yansılara imkân veren gerilim altında karar vermeye de zorlamaktadır. Kısmen davranışsal ve kısmen analitik bir oyun teorik yapı ile karşı karşıyayız. Bu yanıyla, rasyonel olan ile rasyonel olmayan içindeki geçişkenliğin epey süratli olduğunu bilmek gerekir. Şu an nispeten istikrarlı üzere görülen durum kimseyi aldatmasın, sistem hem ortasında risk biriktirmeye devam ettiği üzere, tıpkı vakitte ziyadesiyle dış şoklara da açık biçimdedir. Küresel şartlar da artık izlenen siyasetlere takviye verecek nitelikte değildir. Öteki ülke merkez bankalarının faizlerini artırıyor olmaları ve FED’in kısa müddette ve süratli faiz artışlarına yöneleceği beklentisi işleri daha da zorlaştıracaktır. Hükümet bu yüzden, ince bir buz katmanı üzerinde yürüdüğünü unutmamalıdır. İzlenen siyasetler hepimizin ortak refahını etkilemektedir. Ülke insanın gerçek refahını güzelleştirmenin klâsik siyasetlerle sonlu olmadığını bildiğimiz biçimde minimum iktisadi rasyonaliteyi talep etme noktasındayız.
Bir ülkenin iktisadi gündeminin bu kadar finans içerikli mevzulara sıkışmış olması önemli bir talihsizliktir. Halkın gerçek refahına dönük sıkıntıları ve uzun devir büyüme stratejilerini konuşmak yerine, bu tıp bahislere vakit ayırmayı önemli bir vakit, niyet ve emek israfı olarak görüyorum. Lakin son periyotta süratli bir biçimde yükselen döviz kurlarını dizginlemek için geliştirilen “kur muhafazalı mevduat” (KKM) denilen finansal eserinin tüm iktisadi yapıyı tehdit eden sistemik bir risk olabileceğini belirtmek isterim. İktisadi rasyonalitenin sunduğu araçları devre dışı bırakıp, dolaylı yollara sapmak ülke iktisadını uçurumun kıyısına getirmiş durumdadır. Siyaset faizinin niye yükseltilmek istenmediği artık politik-din-iktisat gri alanına atılmış durumdadır ve bunu artık data alıyoruz.
Ülke iktisadının yüksek dolarizasyon seviyesi döviz kurlarındaki değişimler karşısında önemli sıkıntılar yaşamasına niye olmaktadır. Toplam mevduatın %60’ın üstünde döviz olması, dış borcun tamamı, kamu iç borcunun değerli bir kısmı (toplam kamu borcunun yaklaşık %65’i kura bağımlıdır), büyük kamu projelerine verilen döviz garantileri ve artık de lokal para mevduat getirisinin de döviz kuruna endekslenmesi ile tam bir dolarizasyon devrine girmiş durumdayız. Ülkede neredeyse tüm fiyatlar ve getiriler döviz kurunun tesiri altındadır. Bu yüzden, dikkat edilirse KKM’in devreye sokulması dâhil iktisadi önlemlerin neredeyse tamamı döviz kurunun dizginlemesi üzerine inşa edilmektedir. Bunlar, döviz rezervlerinin satılmasından, TL mevduat stopaj vergilerinin düşürülmesinden, döviz büfelerine kimlik zorunluluğunun getirilmesine, döviz mevduatlarındaki zarurî karşılıklardaki artışa, ihracatçı firmaların hasılatlarının %25’ini merkez bankasına satma zorunluluğuna ve son olarak vatandaşlığın bir finansal faale dönüştürülüp döviz cinsinden satılmasına kadar hayli sayıda uygulamayı içermektedir. Dolarizasyonun tesirini azaltmak için başvurulan usuller ekonomiyi daha fazla dolarize etmektedir.
Dolarizasyon ile birlikte ülke ekonomisindeki temel makro sıkıntılar yaygınlık ve derinlik kazanıyor. Bu meseleleri da şöyleki sıralamak mümkün: i. önemli manada sistemik risk artıyor ve sistem gerilim biriktiriyor ii. risk uzun periyoda yayılıyor; riskin uzun periyoda yayıldığını gösteren en değerli değişken uzun periyot faiz oranlarının artıyor olmasıdır (kazanç eğrisi üst eğimli) iii. yüksek enflasyon sistemin kritik sorununa dönüşerek makro istikrarı tehdit eden ana ögeye dönüşüyor (son 20 yılın en yüksek enflasyonu) iv. iktisat finansallaşıyor (mesela, bankaların kredi oranı azalıyor, bilançolarında hazine tahvillerinin oranı artıyor) v. üretken yatırımlar düşüyor ve işsizlik hem seviye tıpkı vakitte fakir kesitler içinde yaygınlık kazanarak önemli bir yoksulluk kaynağına dönüşüyor.
Mevcut iktidar KKM uygulaması ile döviz ve TL içinde piyasada döviz lehine gelişen eğilimi, iki paranın getirisini eşitleyerek dövize talebi sonlandırmayı amaçlamaktadır. Bu aslında daha teknik bir lisanla tabir edilirse, faiz oranı arbitrajı istikrarının (farklı para üniteleri üstündeki getirilerin eşitlenmesi), devlet eliyle sağlanmasıdır. KKM sistemi ile, TL mevduata yatırım yapan birinin getirisi, mevduat faiz oranı (R) ve döviz kurundaki yüzde değişim (ΔE) içinde azamî olanı alacak biçimde düzenlenmiş oldu, yani getiri=max {R, ΔE} biçimindedir. Bu cins bir finansal eser (KKM) mantık olarak call opsiyon mamüllerine benzeri. Mudi, call opsiyon alıcısı pozisyonundayken devlet de call opsiyon satıcısı/yazıcısı pozisyonundadır. Şayet ilgili vade sonunda ΔE>R olursa, kişi opsiyonu kullanma hakkını kazanmış olur, yani ΔE kadar getiri elde eder, değilse (yani ΔEgelir transferi kelam konusu olacaktır. Az sayıda yüksek mevduat sahibine hepimizden bir gelir transferi olacaktır. En yüksek mevduata sahip %1’lik kısmın toplam mevduatın %50’sinden çoksını elinde bulundurduğunu düşündüğümüzde bunun hem servet birebir vakitte gelir eşitsizliğini daha da kötüleştireceği epeyce açık. Bu yüzden, bu zorlama eserin yıkıcı tesirlerinden korunmak için mümkün zaaflarının daha âlâ tahlil edilmesi gerekir. Ben de buna dair birkaç noktaya dikkat çekmek için birtakım muhtemel senaryoları tabir etmek istiyorum.
a) Birinci evvel, faizin döviz kurundaki yüzde değişimden onun da enflasyondan düşük olduğu duruma bakalım, yani R < ΔE p>
Öbür yandan, bu biçimde bir yapıda hangi döviz kuru seviyesi ile sisteme dâhil olunacağı da değerlidir. Zira her birey daha düşük bir başlangıç kuru ile sisteme girmeyi tercih eder. Döviz kuru yükseldiğinde insanlar/kurumlar yeni döviz kurunun daha yüksek bir kar elde etme mümkünlüğünün düşeceğini düşünür. Bu manasıyla, KKM’nin döviz tutmaktan farkı yoktur. Ani kur ataklarında sistem büsbütün çökebilir zira sistem ortasında olanlar bundan faydalansa bile yeni başlangıç döviz kur seviyesi yükseldiğinden artık girişler cazip olmaktan çıkar, yani girdikleri döviz kurunun daha fazla yükselmesi vakit alacağı üzere, mümkünlüğü da azalır. Bu yüzden, çok bir döviz kuru yükselmesinden daha sonra, mevcut KKM’ciler kazansalar da bu, sistemin sürdürebilirliğine dönük meçhullüğü artacağından giriş konusunda beşerler istekli olmayacaklardır. Alışılmış burada KKM vadelerinin (3, 6, 9 ve 12 aylık olması) giriş ve çıkışları da o kadar da esnek yapmadığını da belirtmek gerekir. Burada sisteme dâhil olanlar için öbür bir çelişki, KKM’ye yönelme olduğunda yani TL’ye talep arttığında, döviz kurunun düşecek olmasıdır. Yani TL’ye yönelmek KKM’den daha az getiri elde edilmesi manasına gelir. Getiri seviyesi mevduat faizine yaklaşır. özetlemek gerekirse, hem döviz kurunun yükselmesi KKM sistemini tehdit ederken tıpkı vakitte düşmesi sistemin cazibesinin azalmasına yol açar. KKM dinamiği, bu manada, sürdürebilir değildir.
b) Şayet faiz oranı enflasyon seviyesinden, o da döviz kurundaki yüzde değişimden düşükse, yani R0) zira max {R, ΔE}>Enf olur. Lakin bu durum, daha istikrarsız bir sureci yaratma potansiyelini de ortasında barındırır. Zira şayet döviz kurundaki yüzde artış enflasyondan daha yüksek olursa, enflasyon daima artma eğilimi kazanır (maliyet kanalı üzerinden). ötürüsıyla, bu şartı sürdürmek zorlaşır, yani enflasyonun döviz kuru değişiminin altında kalma mümkünlüğü azalır. bu biçimde bir sistemde, kritik olan enflasyonun denetim edilmesidir zira enflasyon seviyesi hem faizi tıpkı vakitte döviz kurundaki değişimi belirler. Aksi durumda, tüm yapı kırılgan hale geldiği üzere, KKM’nin yaratacağı maliyetler artarak devam eder. Yani mali yük artacağı üzere, KKM mevduat sahiplerine de daima ve büyük oranda bir servet transferi yaratılmış olunur.
Bu iki senaryo da sürdürebilir değildir. Her ikisinin de yaratacağı ekonomik ve toplumsal maliyetler ağır olur. Bu durum, KKM’nin nasıl finanse edileceğinden bağımsız bir biçimde önemli problemler yaratır. KKM’nin mali maliyetleri ya iç borçlanma ya da dolaylı merkez bankası imkânları ile finanse edilecektir. Her iki durumda da etkileme kanalları farklı olsa da tüm iktisadi değişkenler üzerinde baskı oluşacağı fazlaca açık. şimdi tüm değişkenlerde, faiz, enflasyon ve döviz kurlarında, önemli kırılmalar olur. Daha evvel söz ettiğim üzere, KKM bir servet transfer sistemidir. Devlet varlıklı mevduat sahiplerine yaptığı transferlerle servet/gelir dağılımını kendi elleriyle bozacak bir konum almıştır. Birkaç gün evvel firmaların da bu sisteme dâhil olması ve elde edecekleri gelirlerin vergiden muaf tutulması ile gelir dağılımının daha da bozulacağı açıktır. Çok az sayıda zenginin toplam mevduat ortasındaki tartısını düşününce bu epeyce net görülür. Bu yüzden, hükümet yetkilileri bilhassa bu insanları KKM’ye geçmesi konusunda ikna etmeye çalışıyor. Bunun için de bankalar üzerinden bir yönlendirme kelam konusudur. Ama bu insanların hudutlu sayıda olmaları aslında sistemi daha kırılgan hale getirmektedir. Zira sonlu sayıda kişinin sonucu sistemin nasıl evrileceğini belirleyecektir. Yani hükümetin başarısı büyük oranda varlıklı ve büyük ihtimalle kendi partisine oy vermeyen bir kümenin davranışına bağlı olduğunu düşünüyorum. Ancak bu insanların iktidarı algılamasında yalnızca TL’ye güvensizlik yoktur, beraberinde politik bir güvensizlik de kelam konusudur. Bu da ikna edilmelerini zorlaştıracaktır.
Üstte mümkün senaryolar ve maliyetlerini açıklamaya çalıştığım KKM sistemi ile farklı istikrarlar ortaya çıkabilir. İktisatçıların fazlacalu istikrar dedikleri bir durum kelam konusudur, yani kendimizi nerede bulacağımız süreç ortasında beklentilerin tarafıyla ortaya çıkacaktır. Bunlardan biri “iyi denge”dir. Yani bu uygulama ile birlikte döviz kuru üstündeki yukarı yanlışsız baskının ortadan kalkması ve belirli bir istikrar kazanmasıdır. Ama bu uygun istikrarın de iktisatçı tabiri ile “kararlı denge” olmadığını belirtmek isterim. Sistemin hem dış şoklara açık olması birebir vakitte küçük bir sapma yaşaması durumunda geri dönüşü epey zordur. Bu yüzden, bu durum bir tıp süreksiz istikrardır. ötürüsıyla, yalnızca daha sonraki itimat verici siyasetlerin devreye sokulmasına vakit kazandırması açısından değerli olabilir. Bu istikrarın dinamiği davranışlardaki eğilimlere, dış faktörlere ve iç politik gelişmelere çok hassas biçimdedir. Öteki istikrar ise, “kötü denge”dir. Devreye sokulan KKM’in kısa müddette döviz kuru üstündeki etkisinin ortadan kalkması ve döviz kurunun yenidendan hareketlenmesi durumudur. Bu da oluşan yüksek maliyetlerin akabinde ekonomik politik araçlar içinden döviz üzerinde fizikî sınırlamalar (döviz mevduatlarının dondurulması gibi) yahut yüksek faiz siyasetine geri dönmekten diğer bir imkân kalmayacağı manasına gelir. Birinci durum gerçekleşirse artık yeni bir iktisadi rejim ortasında ve yeni bir risk dalgası üzerinde kendimizi buluruz.
Döviz kuru şu haliyle bir durağanlık kazanmış üzeredir. Görünen o ki KKM’ye fazlaca olmasa da TL’den bir geçiş bulunmasına karşın, döviz üzerinden bir geçiş yoktur. Bu da KKM’in yeni dolar talebini kısmen sınırlasa bile, dövizin çözüldüğüne dair bir işaret olmadığı manasına gelir. Döviz kurundaki bu kısmi durulmanın en değerli sebebinin döviz kurundaki dalgalanmanın yarattığı önemli belirsizlik olduğunu düşünüyorum. Yani, bilhassa 20-21 Aralık günlerinde büyük oranda açık ve kapalı rezerv satışları ile döviz kurunda önemli bir dalgalanma oldu. Döviz kurundaki bu yüksek volatilite döviz tutmayı riskli hale getirdi. Dövize dönük ani müdahaleler yüksek fiyattan döviz alanlar için önemli kayıplar yarattığı üzere, dövizin yüksek bir fiyattan geri dönmesi döviz sahipleri için de bir kayıp duygusu yaratmıştır. Bu durum her iki küme için de (fiili ve duygusal kabı olanlar) hem dövizden çıkışı birebir vakitte dövize girişi erteleyecektir. Bu yanıyla, dövize yönelme kısmen azaldığı üzere, dövizden çıkmayı da isteksiz hale getirmektedir. Öteki yandan, rezerv satışı ve KKM tıpkı anda devreye sokulduğundan dolayı döviz kurundaki düşmenin kaynağını KKM’ye bağlamak gerçekçi değildir. Bu tesir fakat vakit içinde görülebilecek çeşitten bir tesirdir, bunun dinamiğini de üstte söz ettiğimi üzere vakit içinde gözleme imkânı bulacağız. halbuki rezerv satışı direkt tesir gösterir ve gösterdi.
Her şeye karşın bu cins bir uygulamanın şimdilik sunduğu rahatlamaya güvenerek bir ilerleme sağlanamaz. Yeterli bir çıkış stratejisi izlenmesi gerekir. Bu cins zorlama fiyat düzenekleri insanları önemli manada stratejik davranmaya ittiği üzere, çok yansılara imkân veren gerilim altında karar vermeye de zorlamaktadır. Kısmen davranışsal ve kısmen analitik bir oyun teorik yapı ile karşı karşıyayız. Bu yanıyla, rasyonel olan ile rasyonel olmayan içindeki geçişkenliğin epey süratli olduğunu bilmek gerekir. Şu an nispeten istikrarlı üzere görülen durum kimseyi aldatmasın, sistem hem ortasında risk biriktirmeye devam ettiği üzere, tıpkı vakitte ziyadesiyle dış şoklara da açık biçimdedir. Küresel şartlar da artık izlenen siyasetlere takviye verecek nitelikte değildir. Öteki ülke merkez bankalarının faizlerini artırıyor olmaları ve FED’in kısa müddette ve süratli faiz artışlarına yöneleceği beklentisi işleri daha da zorlaştıracaktır. Hükümet bu yüzden, ince bir buz katmanı üzerinde yürüdüğünü unutmamalıdır. İzlenen siyasetler hepimizin ortak refahını etkilemektedir. Ülke insanın gerçek refahını güzelleştirmenin klâsik siyasetlerle sonlu olmadığını bildiğimiz biçimde minimum iktisadi rasyonaliteyi talep etme noktasındayız.