Son yazımda Isparta ve Niğde’de gerçekleşen elektrik kesintileri kâbusunu ele aldım.
Sayıştay raporlarından hareketle, Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş.’nin (TEDAŞ) kontrol vazifesini layıkıyla yerine getirmediğini belirttim.
Öte yandan Güç Piyasası Düzenleme Heyeti (EPDK) mevzuatına bakılırsa Isparta’da dağıtım sistemi çöken şirketin hizmet kalitesizliği niçiniyle abonelere tazminat ödemesi gerektiğini de söz ettim.
Kıymetli okur bu yazının kaleme alındığı vakte (17 Şubat, 2022) kadar, bu tespitlerime ait bir gelişmeye şahit olmadım
Bu tespitler o yazıda dursun.
Bu yazıda yeni bir şeyler konuşalım.
Nasıl mı?
Gelin bir bakalım.
DÜZENLEME NEDİR?
2002 yılında TÜSİAD için yaptığımız bir çalışmada, düzenleme (regulation) kavramını uzunca ele almıştık.*
Düzenleme kavramını hukukçular, siyaset bilimcileri ve iktisatçılar farklı biçimde anlamlandırmaktadır.
Biçimsel olarak “düzenleme, yaptırım tehdidi ile desteklenen ve gerçek ve hükmî bireylerin kullanabilecekleri takdir yetkileri üzerine getirilen kamu sınırlamaları (müdahaleleri)” olarak tanımlanabilir. (Ders kitabına göre bunun ismi “özendirim düzenlemesidir” (incentive regulation.)
Malum, devletler legal biçimde güç kullanım gücüne sahiptir.
Vergi toplayacağım derler, bizler de öderiz. Falanca hareketler hatadır ve cezası da şudur derler. Bu hareketleri gerçekleştirenler cezalarını öderler. Ya da bu cezalara muhatap olmamak için tedbir alırlar.
Bu çerçevede, devletin gücünü gerisine alan kamu düzenlemeleri/kurumları iktisadi aktörlerin kararlarını ve davranışlarını sınırlandırmayı/yönlendirmeyi hedeflerler.
Devletin düzenleme, kontrol ve nezaret fonksiyonunu yerine getirmek emeliyle oluşturacağı yönetişim yapısı içerisinde “bağımsız düzenleyici kurumlar” fazlaca kıymetli bir fonksiyona sahiptir.
Bedelli okur liyakatli işçi ve kâfi finansal kaynaklarla teçhiz edilen bu kurumların, siyaset ve düzenlenen şirketler başta olmak üzere bütün çıkar kümelerinden bağımsız karar almaları beklenir.
Elektrik piyasasının düzenlenmesi ve kontrolü için bir vakit içinderın Türkiye’sinde de bağımsız bir kurum vardı aslında. EPDK.
Son senelerda kamu yönetimlerinde liyakat yerle yeksan olurken, bağımsızlık da fantezi bir kavram haline geldi.
Ders kitabına ve kendi mevzuatına göre Isparta meselade EPDK’nın elektrik kesintilerini önlemek için gerekli yatırımı yapmayan şirkete yaptırım uygulaması gerekirdi.
Ya da dağıtım şirketlerinin bu yaptırımlara muhatap olmamak için gerekli yatırımları yapması ve tedbirleri alması gerekirdi.
Gerekirdi de gerekirdi.
Lakin nerde?
Bırakın yaptırım uygulamayı, dağıtım şirketlerine kıyak üzerine kıyak çekiliyormuş.
DAĞITIM YATIRIMI İHALELERİ
Bu kıyakları açıklamak için gelin Sayıştay’ın EPDK’ya ait 2020 yılı Kontrol Raporunu sizin isminize okuyayım.
EPDK’nın “Elektrik Piyasası Dağıtım Yönetmeliğine” nazaran dağıtım sistemi planlamasında şunların dikkate alınması gerekiyor:
* Talep iddiaları temel alınmak suretiyle talep karşılanacak.
* Düşük maliyetle yüksek hizmet kalitesinin gerçekleşmesi sağlanacak.
Müsaadenizle bu mevzuat kararlarını size çeviri edeyim.
Dağıtım sınırlarının iyileştirilmelerine ve genişletilmelerine ait yatırımlar vaktinde ve gerektiği biçimde yapılacak.
Hizmet kalite standardına göre elektrikler çoğunlukla ve günlerce kesilmeyecek.
Tüketicilerin ödeyeceği faturalar düşük tutulacak.
Bu düzenlemeler burada dursun.
Geçen haftaki yazımda yatırım harcamalarının tarifeler üzerinden aboneler tarafınca finanse edildiğini konuşmuştuk.
Gelin bunu biraz daha açalım.
EPDK’nın bir de dağıtım tarifelerini düzenleyen “Elektrik Piyasası Tarifeler Yönetmeliği” var.
Yönetmeliğe bakılırsa dağıtım tarifesi “ilgili dağıtım şirketi için belirlenen verimlilik amacına ulaşması ölçüsünde, dağıtım faaliyetinin yürütülmesi kapsamında gerekli olan yatırım harcamaları ile bu harcamalara ait makul bir getiri, sistem işletim maliyeti, kayıp maliyeti ve sayaç okuma maliyeti üzere ögeleri içermektedir.”
Pahalı okur uzun lafın kısası; tarifeler belirlenirken dağıtım şirketleri yıllık yatırım gayelerini de içeren yatırım planlarını EPDK’ya sunuyorlar.
EPDK yatırımların yerindeliği konusunda nasıl bir tahlil yapıyor bilmiyorum, lakin günün sonunda önerilen planları onaylıyor.
Bu planlara nazaran yapılacak yatırımlara bakılırsa sunulacak elektrik dağıtım hizmeti kaliteli ve ucuz olacak. Bunu biliyorum.
Aboneler bu kaliteli hizmetin bedelini vaktinde ödeyecekler. Ödemezlerse abonelere yaptırım uygulanacak.
Kaliteli dağıtım hizmeti yardımıyla elektrikler çoğunlukla ve günlerce kesilmeyecek. Kesilirse dağıtım şirketlerine yaptırım uygulanacak.
Bedelli okur bu topraklarda abonelere ait yaptırımlar şıkır şıkır uygulanıyor. Lakin, yetkililerin biricik dağıtım şirketlerine gerçek düzgün yaptırım uygulanmıyor.
Yalnızca bu mu?
Bırakın yaptırıma muhatap olmayı, dağıtım şirketleri bu sistemden ek rant da devşiriyormuş.
EPDK’nın bir yönetmeliği daha var. “Elektrik Dağıtım Şirketlerinin Satın Alma-Satma ve İhale Prosedürlerinin Hazırlanması ve Uygulanması Yönetmeliği.”
Bu Yönetmelikte dağıtım şirketlerinin grup/kardeş şirketlerinin ihalelere katılmalarına bir yasaklama getirilmiyor. Bu sayede de kardeş şirketler dağıtım şirketlerinin yatırım ihalelerine serbestçe katılabiliyor (Ders kitabı bunun ismine “çıkar çatışması” diyor ancak kimin umurunda.)
Bedelli okur artık sizler de biliyorsunuz. Bu coğrafyanın insanları ihale oyunlarında fazlaca beceriklidir. Şapkadan tavşan üstüne tavşan çıkartırlar.
Dağıtım şirketlerinin bu maharetten mahrum olabileceğini düşünüyorsanız, sakın endişelenmeyin. Rahat olun. Bakın neler oluyormuş?
Görüşüne başvurduğum uzmanlar, dağıtım şirketlerinin küçük ihalelerde mahallî şirketlere talih verdiklerini söylüyorlar.
Lakin, ballı kaymaklı büyük işler dağıtım şirketlerinin kardeş şirketlerine ihale ediliyormuş.
Bu bilgiden hareketle şu parmak çocuk sorularını buraya bırakayım. Kusura bakmayın fakat yanıtı sizler vereceksiniz.
* Sayıştay’ın rekabetçi olmadığını söylemiş olduği ihalelerde fiyatlar olması gerekenin üzerine çıkıyor mudur?
* Çıkıyorsa, tüketicilerin ödedikleri faturalar şişirilmiş oluyor mudur?
* Oluyorsa, tüketicilerden kardeş şirketlere kolay kar aktarılmış olmuyor mudur?
İnanın sordukça sorasım geliyor.
* Kardeş şirketler tahsil ettikleri hak ediş ödemeleri karşılığında bu yatırımları sahiden yapıyorlar mıdır?
* Bu ihalelere husus işlerin kontrolleri yapılıyor mudur? (TEDAŞ’ın yapamadığını son yazımda öğrenmiştik!)
Durun bir yere gitmeyin. Daha söyleyeceklerim var.
KİRA VE REKLAM GELİRLERİ
Geçen hafta söylemiştim. İşletme hakkı yolunda elektrik dağıtımına ait tel, direk ve trafo üzere donanımların mülkiyeti TEDAŞ’a aittir.
Bu çizgilerin işletme hakları yalnızca ve yalnızca elektriğin taşınması gayesiyle makul bir süreliğine dağıtım şirketlerine evre edilmektedir.
Sayıştay’ın bahsetmiş olduğum raporuna göre “sözleşmede, işletme hakkı devredilen varlıkların dağıtım faaliyeti haricinde kullanılabileceğine dair rastgele bir karar bulunmuyor.”
Bedelli okur bu sefer da karşımıza EPDK’nın bir öbür düzenlemesi çıkıyor. “Dağıtım Sistemi Gelirlerinin Düzenlenmesi Hakkında Bildiri.”
Dağıtım şirketlerine kıyak üstüne kıyak çekiliyor demiştim ya.
Yeni kıyağımızın ismi “kira ve reklam gelirleri.”
Kıymetli okur ben bir daha yoruldum. Müsaade verin gerisini Sayıştay söylesin.
EPDK’nın bu Bildirisine istinaden; mülkiyeti TEDAŞ’a ilişkin olan trafo merkezleri, aydınlatma, nakil direkleri ile öteki taşınmazlar, dağıtım şirketleri tarafınca mukaveleye ters biçimde kira geliri elde etmek emeliyle kullanılmış. Elde edilen kira gelirlerinin kıymetli bir kısmı ise natürel ki bu şirketlerin kasalarına bırakılmış.
Sayıştay’a bakılırsa “elektrik dağıtım şirketlerinin, mülkiyeti TEDAŞ’a ilişkin olan trafo merkezleri, aydınlatma ve nakil direkleri ile öteki taşınmazları kiralama yetkisi hukuken bulunmamaktadır.”
“Söz konusu taşınmazların kiralanıp kiralanmayacağına mülk sahibinin karar vermesi gerekmektedir. Bu kapsamda taşınmazları üçüncü şahıslara mülk sahibi TEDAŞ kendisi kiralayabileceği üzere, dağıtım firmalarının (bedeli mukabilinde anlaşılması ve anlaşılan konuların işletme hakkı periyot kontratına yansıtılması koşuluyla) bu taşınmazları üçüncü şahıslara kiralamasına müsaade verebilecektir.”
Kira gelirleriyle ilgili sorularımı da gelin şuraya bırakayım. Yorgunluğum niçiniyle, bu soruların cevaplanması bakılırsavini sizlere vereceğim.
* EPDK hangi muhtaçlıktan hareketle ve hangi yetkiyle iki taraf içinde imzalanan mukaveleye daha sonradan müdahale ediyor?
* Bu müdahale, Anayasa’nın kontrat serbestîsi unsurunun ihlali değil midir?
* Yasal olarak TEDAŞ’ın tahsil etmesi gereken gelirlerin, dağıtım şirketlerine tahsis edilmesindeki hedef nedir?
* Kamu işletmesi TEDAŞ’ın; bununla birlikte hepimize ilişkin olan gelirlerinin, dağıtım şirketlerine aktarıldığından haberi var mıdır?
* Haberi var ise buna bir itirazı olmuş mudur? Nasıl?
* Yetkililer; kamu kaynaklarını kullanmaktan sorumlu olanların, hukuka muhalif süreçleri niçiniyle bir gün ilgili merciler önünde hesap vereceklerini biliyorlar mıdır?
Düzgün pazarlar.
*TÜSİAD. 2002. Bağımsız Düzenleyici Kurumlar ve Türkiye Uygulaması. TÜSİAD-T/2002-12/349
Sayıştay raporlarından hareketle, Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş.’nin (TEDAŞ) kontrol vazifesini layıkıyla yerine getirmediğini belirttim.
Öte yandan Güç Piyasası Düzenleme Heyeti (EPDK) mevzuatına bakılırsa Isparta’da dağıtım sistemi çöken şirketin hizmet kalitesizliği niçiniyle abonelere tazminat ödemesi gerektiğini de söz ettim.
Kıymetli okur bu yazının kaleme alındığı vakte (17 Şubat, 2022) kadar, bu tespitlerime ait bir gelişmeye şahit olmadım
Bu tespitler o yazıda dursun.
Bu yazıda yeni bir şeyler konuşalım.
Nasıl mı?
Gelin bir bakalım.
DÜZENLEME NEDİR?
2002 yılında TÜSİAD için yaptığımız bir çalışmada, düzenleme (regulation) kavramını uzunca ele almıştık.*
Düzenleme kavramını hukukçular, siyaset bilimcileri ve iktisatçılar farklı biçimde anlamlandırmaktadır.
Biçimsel olarak “düzenleme, yaptırım tehdidi ile desteklenen ve gerçek ve hükmî bireylerin kullanabilecekleri takdir yetkileri üzerine getirilen kamu sınırlamaları (müdahaleleri)” olarak tanımlanabilir. (Ders kitabına göre bunun ismi “özendirim düzenlemesidir” (incentive regulation.)
Malum, devletler legal biçimde güç kullanım gücüne sahiptir.
Vergi toplayacağım derler, bizler de öderiz. Falanca hareketler hatadır ve cezası da şudur derler. Bu hareketleri gerçekleştirenler cezalarını öderler. Ya da bu cezalara muhatap olmamak için tedbir alırlar.
Bu çerçevede, devletin gücünü gerisine alan kamu düzenlemeleri/kurumları iktisadi aktörlerin kararlarını ve davranışlarını sınırlandırmayı/yönlendirmeyi hedeflerler.
Devletin düzenleme, kontrol ve nezaret fonksiyonunu yerine getirmek emeliyle oluşturacağı yönetişim yapısı içerisinde “bağımsız düzenleyici kurumlar” fazlaca kıymetli bir fonksiyona sahiptir.
Bedelli okur liyakatli işçi ve kâfi finansal kaynaklarla teçhiz edilen bu kurumların, siyaset ve düzenlenen şirketler başta olmak üzere bütün çıkar kümelerinden bağımsız karar almaları beklenir.
Elektrik piyasasının düzenlenmesi ve kontrolü için bir vakit içinderın Türkiye’sinde de bağımsız bir kurum vardı aslında. EPDK.
Son senelerda kamu yönetimlerinde liyakat yerle yeksan olurken, bağımsızlık da fantezi bir kavram haline geldi.
Ders kitabına ve kendi mevzuatına göre Isparta meselade EPDK’nın elektrik kesintilerini önlemek için gerekli yatırımı yapmayan şirkete yaptırım uygulaması gerekirdi.
Ya da dağıtım şirketlerinin bu yaptırımlara muhatap olmamak için gerekli yatırımları yapması ve tedbirleri alması gerekirdi.
Gerekirdi de gerekirdi.
Lakin nerde?
Bırakın yaptırım uygulamayı, dağıtım şirketlerine kıyak üzerine kıyak çekiliyormuş.
DAĞITIM YATIRIMI İHALELERİ
Bu kıyakları açıklamak için gelin Sayıştay’ın EPDK’ya ait 2020 yılı Kontrol Raporunu sizin isminize okuyayım.
EPDK’nın “Elektrik Piyasası Dağıtım Yönetmeliğine” nazaran dağıtım sistemi planlamasında şunların dikkate alınması gerekiyor:
* Talep iddiaları temel alınmak suretiyle talep karşılanacak.
* Düşük maliyetle yüksek hizmet kalitesinin gerçekleşmesi sağlanacak.
Müsaadenizle bu mevzuat kararlarını size çeviri edeyim.
Dağıtım sınırlarının iyileştirilmelerine ve genişletilmelerine ait yatırımlar vaktinde ve gerektiği biçimde yapılacak.
Hizmet kalite standardına göre elektrikler çoğunlukla ve günlerce kesilmeyecek.
Tüketicilerin ödeyeceği faturalar düşük tutulacak.
Bu düzenlemeler burada dursun.
Geçen haftaki yazımda yatırım harcamalarının tarifeler üzerinden aboneler tarafınca finanse edildiğini konuşmuştuk.
Gelin bunu biraz daha açalım.
EPDK’nın bir de dağıtım tarifelerini düzenleyen “Elektrik Piyasası Tarifeler Yönetmeliği” var.
Yönetmeliğe bakılırsa dağıtım tarifesi “ilgili dağıtım şirketi için belirlenen verimlilik amacına ulaşması ölçüsünde, dağıtım faaliyetinin yürütülmesi kapsamında gerekli olan yatırım harcamaları ile bu harcamalara ait makul bir getiri, sistem işletim maliyeti, kayıp maliyeti ve sayaç okuma maliyeti üzere ögeleri içermektedir.”
Pahalı okur uzun lafın kısası; tarifeler belirlenirken dağıtım şirketleri yıllık yatırım gayelerini de içeren yatırım planlarını EPDK’ya sunuyorlar.
EPDK yatırımların yerindeliği konusunda nasıl bir tahlil yapıyor bilmiyorum, lakin günün sonunda önerilen planları onaylıyor.
Bu planlara nazaran yapılacak yatırımlara bakılırsa sunulacak elektrik dağıtım hizmeti kaliteli ve ucuz olacak. Bunu biliyorum.
Aboneler bu kaliteli hizmetin bedelini vaktinde ödeyecekler. Ödemezlerse abonelere yaptırım uygulanacak.
Kaliteli dağıtım hizmeti yardımıyla elektrikler çoğunlukla ve günlerce kesilmeyecek. Kesilirse dağıtım şirketlerine yaptırım uygulanacak.
Bedelli okur bu topraklarda abonelere ait yaptırımlar şıkır şıkır uygulanıyor. Lakin, yetkililerin biricik dağıtım şirketlerine gerçek düzgün yaptırım uygulanmıyor.
Yalnızca bu mu?
Bırakın yaptırıma muhatap olmayı, dağıtım şirketleri bu sistemden ek rant da devşiriyormuş.
EPDK’nın bir yönetmeliği daha var. “Elektrik Dağıtım Şirketlerinin Satın Alma-Satma ve İhale Prosedürlerinin Hazırlanması ve Uygulanması Yönetmeliği.”
Bu Yönetmelikte dağıtım şirketlerinin grup/kardeş şirketlerinin ihalelere katılmalarına bir yasaklama getirilmiyor. Bu sayede de kardeş şirketler dağıtım şirketlerinin yatırım ihalelerine serbestçe katılabiliyor (Ders kitabı bunun ismine “çıkar çatışması” diyor ancak kimin umurunda.)
Bedelli okur artık sizler de biliyorsunuz. Bu coğrafyanın insanları ihale oyunlarında fazlaca beceriklidir. Şapkadan tavşan üstüne tavşan çıkartırlar.
Dağıtım şirketlerinin bu maharetten mahrum olabileceğini düşünüyorsanız, sakın endişelenmeyin. Rahat olun. Bakın neler oluyormuş?
Görüşüne başvurduğum uzmanlar, dağıtım şirketlerinin küçük ihalelerde mahallî şirketlere talih verdiklerini söylüyorlar.
Lakin, ballı kaymaklı büyük işler dağıtım şirketlerinin kardeş şirketlerine ihale ediliyormuş.
Bu bilgiden hareketle şu parmak çocuk sorularını buraya bırakayım. Kusura bakmayın fakat yanıtı sizler vereceksiniz.
* Sayıştay’ın rekabetçi olmadığını söylemiş olduği ihalelerde fiyatlar olması gerekenin üzerine çıkıyor mudur?
* Çıkıyorsa, tüketicilerin ödedikleri faturalar şişirilmiş oluyor mudur?
* Oluyorsa, tüketicilerden kardeş şirketlere kolay kar aktarılmış olmuyor mudur?
İnanın sordukça sorasım geliyor.
* Kardeş şirketler tahsil ettikleri hak ediş ödemeleri karşılığında bu yatırımları sahiden yapıyorlar mıdır?
* Bu ihalelere husus işlerin kontrolleri yapılıyor mudur? (TEDAŞ’ın yapamadığını son yazımda öğrenmiştik!)
Durun bir yere gitmeyin. Daha söyleyeceklerim var.
KİRA VE REKLAM GELİRLERİ
Geçen hafta söylemiştim. İşletme hakkı yolunda elektrik dağıtımına ait tel, direk ve trafo üzere donanımların mülkiyeti TEDAŞ’a aittir.
Bu çizgilerin işletme hakları yalnızca ve yalnızca elektriğin taşınması gayesiyle makul bir süreliğine dağıtım şirketlerine evre edilmektedir.
Sayıştay’ın bahsetmiş olduğum raporuna göre “sözleşmede, işletme hakkı devredilen varlıkların dağıtım faaliyeti haricinde kullanılabileceğine dair rastgele bir karar bulunmuyor.”
Bedelli okur bu sefer da karşımıza EPDK’nın bir öbür düzenlemesi çıkıyor. “Dağıtım Sistemi Gelirlerinin Düzenlenmesi Hakkında Bildiri.”
Dağıtım şirketlerine kıyak üstüne kıyak çekiliyor demiştim ya.
Yeni kıyağımızın ismi “kira ve reklam gelirleri.”
Kıymetli okur ben bir daha yoruldum. Müsaade verin gerisini Sayıştay söylesin.
EPDK’nın bu Bildirisine istinaden; mülkiyeti TEDAŞ’a ilişkin olan trafo merkezleri, aydınlatma, nakil direkleri ile öteki taşınmazlar, dağıtım şirketleri tarafınca mukaveleye ters biçimde kira geliri elde etmek emeliyle kullanılmış. Elde edilen kira gelirlerinin kıymetli bir kısmı ise natürel ki bu şirketlerin kasalarına bırakılmış.
Sayıştay’a bakılırsa “elektrik dağıtım şirketlerinin, mülkiyeti TEDAŞ’a ilişkin olan trafo merkezleri, aydınlatma ve nakil direkleri ile öteki taşınmazları kiralama yetkisi hukuken bulunmamaktadır.”
“Söz konusu taşınmazların kiralanıp kiralanmayacağına mülk sahibinin karar vermesi gerekmektedir. Bu kapsamda taşınmazları üçüncü şahıslara mülk sahibi TEDAŞ kendisi kiralayabileceği üzere, dağıtım firmalarının (bedeli mukabilinde anlaşılması ve anlaşılan konuların işletme hakkı periyot kontratına yansıtılması koşuluyla) bu taşınmazları üçüncü şahıslara kiralamasına müsaade verebilecektir.”
Kira gelirleriyle ilgili sorularımı da gelin şuraya bırakayım. Yorgunluğum niçiniyle, bu soruların cevaplanması bakılırsavini sizlere vereceğim.
* EPDK hangi muhtaçlıktan hareketle ve hangi yetkiyle iki taraf içinde imzalanan mukaveleye daha sonradan müdahale ediyor?
* Bu müdahale, Anayasa’nın kontrat serbestîsi unsurunun ihlali değil midir?
* Yasal olarak TEDAŞ’ın tahsil etmesi gereken gelirlerin, dağıtım şirketlerine tahsis edilmesindeki hedef nedir?
* Kamu işletmesi TEDAŞ’ın; bununla birlikte hepimize ilişkin olan gelirlerinin, dağıtım şirketlerine aktarıldığından haberi var mıdır?
* Haberi var ise buna bir itirazı olmuş mudur? Nasıl?
* Yetkililer; kamu kaynaklarını kullanmaktan sorumlu olanların, hukuka muhalif süreçleri niçiniyle bir gün ilgili merciler önünde hesap vereceklerini biliyorlar mıdır?
Düzgün pazarlar.
*TÜSİAD. 2002. Bağımsız Düzenleyici Kurumlar ve Türkiye Uygulaması. TÜSİAD-T/2002-12/349