Dolar için dikkat çeken hesaplama: İşte Türkiye için sürdürülebilir kur bedeli Haber7 muharriri Dr. Ahmet Yarız, döviz kurundaki gelişmelere ait bir yazı kaleme aldı. Yazısında Dolar/TL’de yaşananları kronolojik bir biçimde anlatan Yarız, “Enflasyon dışındaki GSYH büyümesi, dış ticaret, kamu bütçesi ve finansmanı, işgücü ve istihdam, ödemeler istikrarı vb makroekonomik göstergeler bir yıl öncesine nazaran fazlaca daha yeterli bir performans sergilemektedir. Gerek Gerçek Efektif Döviz Kuru (REK) gelişimi ve gerekse ekonomik göstergelerin büyük bir kısmındaki olumlu gelişmeler birlikte değerlendirildiğinde, ayrıyeten aktüel küresel ve lokal siyasi ve ekonomik görünümde radikal bir değişiklik olmadığı takdirde döviz kurundaki oynaklığın azalması ve makul bir müddetde durulması beklenmektedir” sözlerini kullandı. Olağan koşullarda ve iktisat dışı süreçlerin tesirlerinden arındırılmış kur hesabı yapıldığına ve bu hesabın ‘Adil Ekonomik Kur (AEK)’olarak isimlendirildiğine dikkat çeken Yarız, “USD/TL için 30 Kasım 2021 tarihinde 12,68 olan yeni kur, bu yaklaşım ile hesaplandığında 6,89 bedeli elde edilmektedir” dedi.
İşte Ahmet Yarız’ın o yazısı:
Döviz kuru yurt içi ve yurt dışı ekonomik ile iktisat dışı faktörlerden etkilenmektedir. Bu faktörlerden bir kısmı döviz kuru üzerinde direkt belirleyici iken bir kısmı ise etkileyicidir. Aktüelde tesirli olan ve aşağıda sayılan faktörler niçiniyle döviz kuru 2019 2020 ve 2021 yılında süratli yükselmiştir.
2018 Ağustos ayındaki tweet krizinden daha sonra yurt haricinden ülkemize sermaye girişlerinin yavaşlaması ve akabinde net çıkışların yaşanması, 2020 yılının tamamında 50 Milyar USD civarındaki döviz akışında yaşanan sıra dışı daralma bunların esas sebepleri olarak gösterilebilir.
Bu daralmada tesirli olan faktörler ise şöyle sıralanabilir:
FED ve ECB başta olmak üzere gelişmiş ülke merkez bankalarının covid 19 salgını niçiniyle izlediği (bol likidite ve düşük faiz içeren) genişlemeci para siyasetlerinin sonlanması ve yakın vakitte başlayacak faiz artırım sürecinin tesirleri,
Bu siyasetler bağlamında finansal piyasalar, emtia piyasaları ile gelişen ülke piyasalarından sermaye akımlarının bilakis dönmesi,
Aralık 2021 ’de kurdaki çok artışlara sonlandırmak gayesiyle başlatılan kur garantili mevduatın uygulamasının tesirleri,
2020 yılında döviz akışında yaşanan 50 Milyar USD civarındaki sıra dışı daralmanın, ödemeler istikrarında 2021 yılının ikinci yarısındaki olumlu performansın tesiriyle son çeyrekte olumluya dönmesi ve cari süreçler hesabının yılın tamamında 15 Milyar USD civarında oluşabileceği beklentisi,
Küresel piyasalarda Covid 19 tesiriyle bozulan üretim, tedarik ve lojistik zincirinde yeni yapılanmanın Türkiye lehine avantajlar oluşturması, Omicron varyantının 2022 yılında turizm kesimine beklenen tesirleri
1 EVRE OCAK 2003 NİSAN 2013
bu vakitte kur artışı solukça sonlu seviyededir. Siyasi açıdan fazlaca sayıda gelişmeye karşın ekonomik açıdan çok istikrarlı bir periyot olup, periyot ortasında vakit zaman kur düşüşleri yaşanırken yıllık artış suratı yalnızca 1 civarındadır
2 EVRE MAYIS 2013 TEMMUZ
2018 Kur artışlarının hızlanmaya başladığı devir olup yıllık artış suratı 33 ’e yükselmiştir FED’in nakdî genişlemeyi sonlandırma anonsu ile başlayan küresel piyasalardaki dalgalanma, yurt ortasında Seyahat olayları, 17-25 Aralık operasyonları, Suriye Irak iç savaşı, seçimler, 2015 seçimleri daha sonrasındaki Hendek olayları, PKK ve DEAŞ’ın artan terör taarruzları politik gündemin iktisat gündemin önüne geçmesine niye oldu. ABD ile alakaların de epeyce boyutlu sıkıntılar etrafında gerginleşmesinin iktisat ve piyasalar üzerinde oluşturduğu gerilim, döviz kurunu üst tarafta tetiklemiştir. Bu gelişmelere ek olarak 15 Temmuz darbe teşebbüsü idarelerin gündeminin iktisattan iç gelişmelere, güvenlik ve beka mevzularına ağırlaşmasına niye olmuştur.
3. EVRE AĞUSTOS 2018-MART 2021
2017 yılı ortasından itibaren artış trendine giren döviz kuru Cumhurbaşkanlığı ve Milletvekili genel seçimlerinin erken alınması ile sürat kazanmış, ABD ile yaşanan tweet krizi ile tepe yapmış ve 2018 Ağustos başında USD/TL 7,2 bedeline ulaşmıştır. Ağustos ayından itibaren alınan nakdî ve mali tedbirlerin yüklü tesiri ile 30 Kasım 2018’de 5,18 TL’ye kadar gerileyen USD/TL kuru bu tarihten itibaren politik risklerin baskısı ile yine artış trendine girmiş, bilhassa covid-19 salgının tesirlerinin tüm dünyada ve ülkemizde tesirlerinin şiddetli bir biçimde hissedilmesi ile Mart 2020’den itibaren kur artışı hızlanmıştır.
Artışın hızlanmasında; ABD ile aramızdaki fazlaca başlıklı politik problemlerin tepe yapmasının tesiriyle ülkemize yönelik milletlerarası sermaye akımlarının evvel yavaşlaması akabinde net çıkışların başlaması, covid-19 salgını niçiniyle net döviz girişi sağladığımız turizm dalındaki daralmanın yalnızca 2020 yılında 25 Milyar USD’yi aşan kayba niye olması ve bir daha 2020 yılında altın ithalatının evvelki yıllar olağan hacminin üstündeki artış ile dış ticaret açığında 15 Milyar USD civarında bir yük oluşturması kararında oluşan döviz muhtaçlıklarının büyük bir kısmının TCMB rezervlerinden karşılanması tesirli olmuştur. bu vakitte TCMB rezervleri 30 Milyar USD’yi aşan daralma daha sonrası 100 Milyar USD’nin altına gerilemiştir. Yurt dışı sermaye çıkışları ile birlikte ele alındığında toplamda 50Milyar USD’ye ulaşan ve ödemeler istikrarı açısından daralan kaynaklar döviz kurları üzerinde baskı oluşturmuştur.
Bu gelişmelerin tesiriyle artışı hızlanan USD/TL, 9 Kasım 2020 tarihinde 8,48 kapanış düzeyi ile en yüksek pahasına ulaşmış ve akabinde iktisat idaresi sürpriz bir biçimde değişmiştir. Yeni lideriyle TCMB, para siyasetlerinde radikal adımlar atmış ve siyaset faizini 20 Kasım 2020 tarihinde % 10,25’ten %15’e ve 25 Aralık 2020 tarihinde de %17’ye yükseltmiştir. Bu adımların akabinde USD/TL gerilemeye başlamış ve yılı 7,35 ile tamamlamıştır. Yurt dışı sermaye girişlerinin bir daha başlaması, dış ticaret açığı ve ödemeler istikrarındaki olumlu beklentilerin tesiriyle USD/TL’de düşüş hızlanmış ve 15 Şubat 2021’de 7,00 düzeylerinin altına gerilemiştir.
Öte yandan TCMB rezervlerinde evvelki senelerdan farklı olarak altın payının% 50’lere yaklaşması ve azalan USD hissesi rezervler konusunda piyasa algısında ek tereddütlere niye olmuştur. Bu tereddütlere rağmen TCMB rezervlerinde altın ölçüsünün ve hissesinin tertipli olarak artırılmasının ülke açısından orta vadede stratejik ve finansal katkıları olduğu hususu unutulmamalıdır.
4.EVRE (NİSAN 2021-ARALIK 2021)
Döviz kurunda aşağı istikametli gelişmeler beklenirken Mart 2021’de TCMB sürpriz bir biçimde değişmiştir. Lider değişimi ile bir arada faiz siyasetlerinde değişim sinyalleri ve Ağustos ayından itibaren siyaset faizlerindeki beklenemedik düşüşler kurların bir daha üst istikametli hareketlenmesine niye olmuştur.
Enflasyonun yurt haricinde güç, emtia ve besin meblağları öncülüğünde, yurt ortasında ise yurt dışına ek olarak kur artışları ile yükselmesine rağmen TCMB faiz indirimlerine devam etmesi kurlardaki artışı hızlandırmıştır. TCMB Aralık ayında faizleri % 14’e indirmiş ve toplam indirim meblağı 500 baz puana yükselmiştir. USD, faiz indirimlerinin tesiriyle Aralık ayı ortasında içi süreçlerde 18 TL’yi geçerek bütün vakit içinderın rekorunu kırmıştır.
Bu rekorun akabinde TL cinsinden mevduatlara kur garantili müdafaa uygulaması başta olmak üzere alınan önlemlerin tesiriyle USD sert bir düşüş trendine girmiş ve gün içi süreçlerde 10,3 TL’ye kadar gerilemiştir. Aktüelde kurda dalgalanma boyutu azalmaya başlamış olup 11 -12 aralığında ölçülü bir dalgalanma sürecindedir.
Aktüel döviz kurlarının farklı kriterler kullanılarak düzeltilmesiyle Gerçek Efektif Döviz Kuru Endeksi (REK) hesaplanmaktadır. Ülkelerin para üniteleri içindeki enflasyon farklarının düzeltilmiş halini söz eden REK, iktisatların rekabet güçlerinin değerlendirilmesinde yakından takip edilen kıymetli bir makro ekonomik gösterge olup aktüel kurun hangi oranda gerçekçi olduğunu göstermektedir. REK’in 100 pahasının altında ve azalan bir trend izlemesi yurt ortasındaki mal fiyatlarının bakılırsali olarak ucuzlaması ve ihracatta rekabet gücünün artması REK’in 100 bedelinin üzerinde ve artan bir trend izlemesi ise ithal mal meblağlarının izafi olarak ucuzlarken yurt ortasındaki mal meblağlarının bir daha bakılırsali olarak pahalılaşması ile ithalatın avantajlı hale gelmesi ve ihracatta rekabet gücünün azalması olarak yorumlanmaktadır.
Döviz kurları ve REK içinde asimetrik (ters yönlü) bir bağ bulunmaktadır Ekonomik ve politik risklerdeki artışlara bağlı olarak kurlarda yaşanan süratli yükselişler REK’in düşüşüne yol açmaktadır.
1 EVRE (OCAK 2003 NİSAN 2013)
REK’in bu vakitteki ortalaması 100 ’ün üzerinde ve 112 civarında olup bir öteki sözle TL istikrarlı bir biçimde gücünü korumaktadır. REK en yüksek bedeli olan 128’e bu devir ortasında (Aralık 2007 ulaşmış olup anılan tarihlerde USD/TL’nin 1,17 civarına gerilediği unutulmamalıdır. Nisan 2013 hem küresel manada tıpkı vakitte lokal bağlamda değerli kırılmaların yaşandığı kritik bir tarihtir. Küresel finansal piyasalarda FED’in bilanço küçültme sürecinin başlayacağını açıklaması ile başlayan kaygılara ek olarak ülkemizdeki Seyahat Olayları bu devrin sona ermesinde tesirli olmuştur
2 EVRE (MAYIS 2013 TEMMUZ 2018)
bu vakitteki REK ortalaması birinci devir ortalamasının ve 100 pahasının çabucak altı olan 98 düzeyine gerilemiştir. Bir diğer sözle TL kıymet kaybı sürecine girmiştir. Periyodun başlangıcında sonlu bir zayıflamaya maruz kalan TL’de 15 Temmuz 2016’daki darbe teşebbüsünün akabinde zayıflamanın arttığı ve bilhassa Ağustos 2018 ’den itibaren hızlandığı görülmektedir.
3 EVRE (AĞUSTOS 2018 MART 2021)
Periyot, Türkiye ABD bağlantılarında Rahip Brunson-S 400-Halkbank vb niçinlerle yaşanan tansiyonlar ve ABD Liderinin ülkemizi aleni olarak tehdit ettiği tweet krizi ile başlamaktadır. Bu tarihten daha sonra kur süratle artarken REK tıpkı süratle gerilemeye başlamıştır. Ülkemize mahsus bu politik riskin makroekonomik istikrarlar üstündeki tahribatı onarılmaya çalışılırken, 2020 yılında dünya ekonomilerini zorlayan Covid-19 salgını ülkemiz iktisadında kur ve REK üzerinde olumsuz baskıyı artırmıştır. bu vakitte REK ortalaması 74 civarındadır.
4 EVRE
Covid-19 ’un ekonomiler üzerinde artan tesirleri, küresel piyasalardaki güç, emtia ve besin kaynaklı yüksek enflasyon, 2020 yılındaki ödemeler istikrarı açıklarının TCMB kaynakları finanse edilmesine bağlı olarak azalan rezervlere yönelik tasalar, iktisat idaresinde sık değişiklikler, Eylül ayından itibaren TCMB siyaset değişikliğine giderek faiz indirme sürecini başlatması ile kurlardaki artışlar hızlanmıştır. Kurdaki hareketlere bağlı olarak REK’in düşüşü hızlanmış ve TL, gelişen ülke para ünitelerine bakılırsa daha fazla kıymet kaybetmiştir. REK’in periyot ortalaması 60,5 olarak gerçekleşirken, Ocak 2003 ’ten beri hesaplanan en düşük bedeline bir daha bu vakitte Kasım 2021 ’de ulaşmıştır.
TCMB haricinde milletlerarası yatırım bankası JP Morgan’da gerçek efektif kur endeksini hesaplamaktadır. JP Morgan Endeksinin gelişen ülkeler kümesinde Brezilya, Meksika, Güney Afrika, Hindistan, Rusya ve Türkiye yer almaktadır.
Üstte yer alan ve TCMB tarafınca hesaplanan REK’e nazaran TL’nin maruz kaldığı sıra dışı kıymet kaybını JP Morgan’ın REK göstergesi de teyit etmektedir. Hatta JP Morgan’a bakılırsa TL’deki paha kaybı TCMB tarafınca hesaplanan kıymet kaybından daha da fazladır. JP Morgan’a nazaran TL pahasının, 2016 yılsonuna kadar gelişen ülke para ünitelerinin ortalamaları civarında seyrettiği lakin 2017 yılı başından itibaren öbür gelişen ülke para ünitelerinden negatif istikametli ayrışarak bedel kaybettiği görülmektedir.
1 EVRE (OCAK 2003 NİSAN 2013)
REK’in bu evredeki ortalaması 100 ’ün çabucak altında ve 94 civarında olup bir öteki tabirle TL istikrarlı bir biçimde gücünü korumaktadır. REK en yüksek pahası olan 105’e bu periyot ortasında (Aralık 2007) ulaşmış olup anılan tarihlerde USD/TL’nin 1,17 civarına gerilediği unutulmamalıdır.
2 EVRE (MAYIS 2013 TEMMUZ 2018)
bu vakitteki REK ortalaması, birinci periyot ortalaması olan 94 kıymetinin altı olan 80 düzeyine gerilemiştir. Bir diğer tabirle TL bedel kaybı sürecine girmiştir.
3 EVRE (AĞUSTOS 2018 MART 2021)
Üstte anlatılan niçinler ve gelişmeler kur ve REK üzerinde olumsuz baskıyı artırmıştır bu vakitte REK ortalaması 58 civarındadır.
4 EVRE
Bu evrede TL’nin paha kaybına bağlı olarak REK gerilemeye devam etmiş ve JP Morgan tarafınca hesaplanmaya başladığı tarihten itibaren en düşük bedel bir daha bu vakitte, 37,5 ile Kasım 2021 ’de görülmüştür. Ortalamanın 48 2 olduğu bu evrede TL’nin kıymet kaybı giderek hızlanmış ve TL gelişen ülke para ünitelerine nazaran daha fazla paha kaybetmiştir.
Hesaplamaları nazaran TL, 2018 yıl ortasından itibaren gelişen ülke para ünitelerinin ortalamalarından negatif ayrışmakta ve daha fazla paha kaybetmektedir. JP Morgan endeksine bakılırsa TL, TCMB endeksi tarafınca hesaplanandan daha fazla kıymet kaybetmiştir. Bu durum TL’de yaklaşık üç yılı aşan bir müddetdir yaşanan kayıpların, ekonomik bağlamdan uzaklaştığını söz etmektedir.
Öte yandan enflasyon dışındaki GSYH büyümesi, dış ticaret, kamu bütçesi ve finansmanı, işgücü ve istihdam, ödemeler istikrarı vb makroekonomik göstergeler bir yıl öncesine bakılırsa hayli daha düzgün bir performans sergilemektedir. Gerek REK gelişimi ve gerekse ekonomik göstergelerin büyük bir kısmındaki olumlu gelişmeler birlikte değerlendirildiğinde, ayrıyeten şimdiki küresel ve mahallî siyasi ve ekonomik görünümde radikal bir değişiklik olmadığı takdirde döviz kurundaki oynaklığın azalması ve makul bir müddetde durulması beklenmektedir.
Döviz kurunda son dört yılda yaşanan yüksek artışlar ve dalgalanmaların kararı oluşan kur düzeyinin gerçek bir ekonomik tabana dayanmadığı ve spekülatif atakların bir kararı olduğu tartışmaları gündemdedir. Bu bağlamda milletlerarası gösterge niteliği taşıyan Gerçek Efektif Döviz Kuru (REK) kullanılarak TL’nin gerçek kıymetini belirlemeye yönelik, olağan kaidelerde ve iktisat dışı süreçlerin tesirlerinden arındırılmış kur hesabı yapılmakta ve ‘Adil Ekonomik Kur (AEK)’olarak isimlendirilmektedir.
USD/TL için 30 Kasım 2021 tarihinde 12,68 olan aktüel kur, bu yaklaşım ile hesaplandığında 6,89 bedeli elde edilmektedir. Bir öteki sözle USD/TL için 12,68 olan şimdiki kurun AEK kıymeti 6,89 olup aktüel kura göre 5,79 TL bir çok kıymet kaybı iktisat dışı faktörlerden kaynaklanan risk primi bulunmaktadır. Bu risk primini oluşturan ögeler küresel ve lokal olarak iki ana kümede toplanmakta ve içeriğinde FED-ECB faiz ve likidite siyasetleri, milletlerarası sermaye hareketleri, Covid 19 salgını, ülkemizdeki seçim süreçleri, ABD ile ortamızda yaşanan başta fazlaca başlıklı meseleler, ülke güvenliğine yönelik tehditler, temel makro ekonomik dengelerde bozulma kaygıları, iktisat idaresinde yaşanan değişmeler, küresel ve yereldeki yüksek enflasyon kaygıları, TCMB’nin düşük faiz siyasetleri üzere farklı bahisler yer almaktadır. Bütün bu meselelerin bileşimi ise risk primi olarak TL’nin pahasının aşınmasına ve şimdiki kur ile AEK içindeki farkın büyümesine niye olmaktadır.
TL’nin paha kaybı, hesaplamanın yapıldığı 2003 yılından küresel krizin yaşandığı 2008 yılına kadar doğal dalgalanma bandı ortasında seyretmiş ve yeni kur ile AEK içindeki fark 10 ’luk bant ortasında seyretmiştir. 2008 Küresel krizi ile bir arada fark 20’lere kadar ulaşmış fakat 2010 Şubat ayından itibaren bir daha evvelki periyotlardaki doğal aralık olan 10 bandının altında süreç görmeye başlamıştır.
TL, 2017 yılı başından itibaren yüklü olarak ABD ile yaşanan sıkıntıların beslediği politik risklerin tesiriyle hak etmediği bir paha kaybına maruz kalmış, Ağustos 2018 ’den itibaren kıymet kaybı hızlanmış ve yeni kur ile AEK içindeki fark büyümüştür. Ortadaki farkı 2017 yılı başlarında 12’ler civarındayken 2018 yılı III çeyreğinden (tweet krizi) itibaren süratli yükseliş sürecine girmiştir Kasım 2021 bilgilerine nazaran aktüeldeki 12,68 USD/TL kuru ile AEK içindeki fark 5,79 TL ve 84 civarındadır
Aktüel Kur ve Adil Ekonomik Kur ( kavramlarına ek olarak Sürdürülebilir ( Kur kavramı ele alınmaktadır. Sürdürülebilir kur aşağıdaki makro ekonomik göstergeleri dikkate alan optimum kur olarak tanımlanmaktadır:
Türkiye’nin artan ihracat trendini destekleme
İhracatın dünya pazarlarında rekabetçi gücünü müdafaa
İthalat fiyatlarını özendirici olmaktan uzak tutabilme
Enflasyonu tetiklemeyen ve enflasyon idaresine ölçülü dayanak sağlama
Sürdürülebilir kur hesabında, piyasa dinamiklerine de uygun bir biçimde dar bir bantta ve ölçülü dalgalanmaya uygun bir aralık dikkate alınmaktadır. Sürdürülebilir kur aralığı hesabında REK’in 2003-2021 Kasım periyodu paha aralıkları ile enflasyon, dış ticaret, ödemeler istikrarı vb kurun etkilediği ve kuru etkileyen makro ekonomik faktörler dikkate alınmaktadır. Bu yaklaşıma nazaran yenide ülkemiz için sürdürülebilir kur düzeyi 9,84-11,48 TL aralığında hesaplanmaktadır.
Döviz kurundaki aşağı ve üst istikametli süratli oynaklıklar fiyatlama, beklentiler, yatırım vb tüm iktisadi faaliyetlerin sağlıklı, öngörülebilir ve istikrarlı bir yerde oluşmasını engellemekte, kurdaki süratli artışlar enflasyon başta olmak üzere, ödemeler istikrarı, büyüme ve bütçe performansı üzerinde bir kısmı çabucak bir kısmı de gecikmeli olarak ortaya çıkan tahribatlara niye olmakta ve iktisadın temel dinamiklerini tehdit etmektedir. Öte yandan süratli yükselişler daha sonrasındaki düşüşler ise oluşan tahribatları kısa vakitte onarıcı tesirler üretememekte ve iktisadın temel dinamiklerindeki düzgünleşme süreci daha uzun bir vakte yayılabilmektedir. Bir diğer tabirle süratli yükselen döviz kurunun geri çekilmesi nispeten uzun bir vakte yayıldığı takdirde makro ekonomik göstergelerde oluşan tahribatların onarılması daha uzun vakte yayılmaktadır.
USD/TL’nin hesaplanan aralığın alt basamağı 9,84 ’ün altına gerilemesinin, üstte sayılan makro ekonomik dengelerde niye olabileceği olumsuz tesirleri sonlandırmak için gerileme eğilimindeki kurun daha da düşmesinin önüne geçilmesine yönelik önlemlerin alınması gerekebilecektir.
Öte yandan kurda bilhassa son bir yılda yaşanan süratli yükselişlerin enflasyonda kalıcı tesirler ürettiği dikkate alındığında, bir daha başlayan gerilemenin hızlanması enflasyon düşüşüne katkıda bulunamayacaktır. Kurların, ihracatın cazibesini azaltacak ve ithalatı özendirecek seviyede ve üstte hesaplanan aralığın alt bandının da altına düşmesi ihtimaline karşı sürdürülebilir kur düzeyinin korunması ana hedefine yönelik aşağıdaki önlemler alınmalıdır.
a) Döviz satın alarak rezervlerin güçlendirilmesi ve
b) Enflasyondaki gelişmeler paralelinde para siyasetlerinin aktifliğini dikkate alarak yılın ikinci yarısına gelmeden ön yüklemeli faiz indirimlerinin gündeme alınması
KAYNAK: HABER7
İşte Ahmet Yarız’ın o yazısı:
Döviz kuru yurt içi ve yurt dışı ekonomik ile iktisat dışı faktörlerden etkilenmektedir. Bu faktörlerden bir kısmı döviz kuru üzerinde direkt belirleyici iken bir kısmı ise etkileyicidir. Aktüelde tesirli olan ve aşağıda sayılan faktörler niçiniyle döviz kuru 2019 2020 ve 2021 yılında süratli yükselmiştir.
2018 Ağustos ayındaki tweet krizinden daha sonra yurt haricinden ülkemize sermaye girişlerinin yavaşlaması ve akabinde net çıkışların yaşanması, 2020 yılının tamamında 50 Milyar USD civarındaki döviz akışında yaşanan sıra dışı daralma bunların esas sebepleri olarak gösterilebilir.
Bu daralmada tesirli olan faktörler ise şöyle sıralanabilir:
- Covid salgını niçiniyle turizm gelirlerinde 25 Milyar USD civarındaki kayıp,
- Altın ithalatında 15 Milyar USD civarındaki sıra dışı artış ve c Yurt dışı sermaye girişlerinin net çıkışa dönmesi ile oluşan 10 Milyar USD civarındaki döviz eksikliğinin) TCMB rezervleri üzerinde çok baskı oluşturması,
- 2021 Yılı ortasında iktisat idaresinde arka arda yapılan değişimler, para siyasetlerinde faklı istikamete evrilmeler Eylül ayından itibaren siyaset faizlerindeki düşüşler
FED ve ECB başta olmak üzere gelişmiş ülke merkez bankalarının covid 19 salgını niçiniyle izlediği (bol likidite ve düşük faiz içeren) genişlemeci para siyasetlerinin sonlanması ve yakın vakitte başlayacak faiz artırım sürecinin tesirleri,
Bu siyasetler bağlamında finansal piyasalar, emtia piyasaları ile gelişen ülke piyasalarından sermaye akımlarının bilakis dönmesi,
Aralık 2021 ’de kurdaki çok artışlara sonlandırmak gayesiyle başlatılan kur garantili mevduatın uygulamasının tesirleri,
2020 yılında döviz akışında yaşanan 50 Milyar USD civarındaki sıra dışı daralmanın, ödemeler istikrarında 2021 yılının ikinci yarısındaki olumlu performansın tesiriyle son çeyrekte olumluya dönmesi ve cari süreçler hesabının yılın tamamında 15 Milyar USD civarında oluşabileceği beklentisi,
Küresel piyasalarda Covid 19 tesiriyle bozulan üretim, tedarik ve lojistik zincirinde yeni yapılanmanın Türkiye lehine avantajlar oluşturması, Omicron varyantının 2022 yılında turizm kesimine beklenen tesirleri
1 EVRE OCAK 2003 NİSAN 2013
bu vakitte kur artışı solukça sonlu seviyededir. Siyasi açıdan fazlaca sayıda gelişmeye karşın ekonomik açıdan çok istikrarlı bir periyot olup, periyot ortasında vakit zaman kur düşüşleri yaşanırken yıllık artış suratı yalnızca 1 civarındadır
2 EVRE MAYIS 2013 TEMMUZ
2018 Kur artışlarının hızlanmaya başladığı devir olup yıllık artış suratı 33 ’e yükselmiştir FED’in nakdî genişlemeyi sonlandırma anonsu ile başlayan küresel piyasalardaki dalgalanma, yurt ortasında Seyahat olayları, 17-25 Aralık operasyonları, Suriye Irak iç savaşı, seçimler, 2015 seçimleri daha sonrasındaki Hendek olayları, PKK ve DEAŞ’ın artan terör taarruzları politik gündemin iktisat gündemin önüne geçmesine niye oldu. ABD ile alakaların de epeyce boyutlu sıkıntılar etrafında gerginleşmesinin iktisat ve piyasalar üzerinde oluşturduğu gerilim, döviz kurunu üst tarafta tetiklemiştir. Bu gelişmelere ek olarak 15 Temmuz darbe teşebbüsü idarelerin gündeminin iktisattan iç gelişmelere, güvenlik ve beka mevzularına ağırlaşmasına niye olmuştur.
3. EVRE AĞUSTOS 2018-MART 2021
2017 yılı ortasından itibaren artış trendine giren döviz kuru Cumhurbaşkanlığı ve Milletvekili genel seçimlerinin erken alınması ile sürat kazanmış, ABD ile yaşanan tweet krizi ile tepe yapmış ve 2018 Ağustos başında USD/TL 7,2 bedeline ulaşmıştır. Ağustos ayından itibaren alınan nakdî ve mali tedbirlerin yüklü tesiri ile 30 Kasım 2018’de 5,18 TL’ye kadar gerileyen USD/TL kuru bu tarihten itibaren politik risklerin baskısı ile yine artış trendine girmiş, bilhassa covid-19 salgının tesirlerinin tüm dünyada ve ülkemizde tesirlerinin şiddetli bir biçimde hissedilmesi ile Mart 2020’den itibaren kur artışı hızlanmıştır.
Artışın hızlanmasında; ABD ile aramızdaki fazlaca başlıklı politik problemlerin tepe yapmasının tesiriyle ülkemize yönelik milletlerarası sermaye akımlarının evvel yavaşlaması akabinde net çıkışların başlaması, covid-19 salgını niçiniyle net döviz girişi sağladığımız turizm dalındaki daralmanın yalnızca 2020 yılında 25 Milyar USD’yi aşan kayba niye olması ve bir daha 2020 yılında altın ithalatının evvelki yıllar olağan hacminin üstündeki artış ile dış ticaret açığında 15 Milyar USD civarında bir yük oluşturması kararında oluşan döviz muhtaçlıklarının büyük bir kısmının TCMB rezervlerinden karşılanması tesirli olmuştur. bu vakitte TCMB rezervleri 30 Milyar USD’yi aşan daralma daha sonrası 100 Milyar USD’nin altına gerilemiştir. Yurt dışı sermaye çıkışları ile birlikte ele alındığında toplamda 50Milyar USD’ye ulaşan ve ödemeler istikrarı açısından daralan kaynaklar döviz kurları üzerinde baskı oluşturmuştur.
Bu gelişmelerin tesiriyle artışı hızlanan USD/TL, 9 Kasım 2020 tarihinde 8,48 kapanış düzeyi ile en yüksek pahasına ulaşmış ve akabinde iktisat idaresi sürpriz bir biçimde değişmiştir. Yeni lideriyle TCMB, para siyasetlerinde radikal adımlar atmış ve siyaset faizini 20 Kasım 2020 tarihinde % 10,25’ten %15’e ve 25 Aralık 2020 tarihinde de %17’ye yükseltmiştir. Bu adımların akabinde USD/TL gerilemeye başlamış ve yılı 7,35 ile tamamlamıştır. Yurt dışı sermaye girişlerinin bir daha başlaması, dış ticaret açığı ve ödemeler istikrarındaki olumlu beklentilerin tesiriyle USD/TL’de düşüş hızlanmış ve 15 Şubat 2021’de 7,00 düzeylerinin altına gerilemiştir.
Öte yandan TCMB rezervlerinde evvelki senelerdan farklı olarak altın payının% 50’lere yaklaşması ve azalan USD hissesi rezervler konusunda piyasa algısında ek tereddütlere niye olmuştur. Bu tereddütlere rağmen TCMB rezervlerinde altın ölçüsünün ve hissesinin tertipli olarak artırılmasının ülke açısından orta vadede stratejik ve finansal katkıları olduğu hususu unutulmamalıdır.
4.EVRE (NİSAN 2021-ARALIK 2021)
Döviz kurunda aşağı istikametli gelişmeler beklenirken Mart 2021’de TCMB sürpriz bir biçimde değişmiştir. Lider değişimi ile bir arada faiz siyasetlerinde değişim sinyalleri ve Ağustos ayından itibaren siyaset faizlerindeki beklenemedik düşüşler kurların bir daha üst istikametli hareketlenmesine niye olmuştur.
Enflasyonun yurt haricinde güç, emtia ve besin meblağları öncülüğünde, yurt ortasında ise yurt dışına ek olarak kur artışları ile yükselmesine rağmen TCMB faiz indirimlerine devam etmesi kurlardaki artışı hızlandırmıştır. TCMB Aralık ayında faizleri % 14’e indirmiş ve toplam indirim meblağı 500 baz puana yükselmiştir. USD, faiz indirimlerinin tesiriyle Aralık ayı ortasında içi süreçlerde 18 TL’yi geçerek bütün vakit içinderın rekorunu kırmıştır.
Bu rekorun akabinde TL cinsinden mevduatlara kur garantili müdafaa uygulaması başta olmak üzere alınan önlemlerin tesiriyle USD sert bir düşüş trendine girmiş ve gün içi süreçlerde 10,3 TL’ye kadar gerilemiştir. Aktüelde kurda dalgalanma boyutu azalmaya başlamış olup 11 -12 aralığında ölçülü bir dalgalanma sürecindedir.
Aktüel döviz kurlarının farklı kriterler kullanılarak düzeltilmesiyle Gerçek Efektif Döviz Kuru Endeksi (REK) hesaplanmaktadır. Ülkelerin para üniteleri içindeki enflasyon farklarının düzeltilmiş halini söz eden REK, iktisatların rekabet güçlerinin değerlendirilmesinde yakından takip edilen kıymetli bir makro ekonomik gösterge olup aktüel kurun hangi oranda gerçekçi olduğunu göstermektedir. REK’in 100 pahasının altında ve azalan bir trend izlemesi yurt ortasındaki mal fiyatlarının bakılırsali olarak ucuzlaması ve ihracatta rekabet gücünün artması REK’in 100 bedelinin üzerinde ve artan bir trend izlemesi ise ithal mal meblağlarının izafi olarak ucuzlarken yurt ortasındaki mal meblağlarının bir daha bakılırsali olarak pahalılaşması ile ithalatın avantajlı hale gelmesi ve ihracatta rekabet gücünün azalması olarak yorumlanmaktadır.
Döviz kurları ve REK içinde asimetrik (ters yönlü) bir bağ bulunmaktadır Ekonomik ve politik risklerdeki artışlara bağlı olarak kurlarda yaşanan süratli yükselişler REK’in düşüşüne yol açmaktadır.
1 EVRE (OCAK 2003 NİSAN 2013)
REK’in bu vakitteki ortalaması 100 ’ün üzerinde ve 112 civarında olup bir öteki sözle TL istikrarlı bir biçimde gücünü korumaktadır. REK en yüksek bedeli olan 128’e bu devir ortasında (Aralık 2007 ulaşmış olup anılan tarihlerde USD/TL’nin 1,17 civarına gerilediği unutulmamalıdır. Nisan 2013 hem küresel manada tıpkı vakitte lokal bağlamda değerli kırılmaların yaşandığı kritik bir tarihtir. Küresel finansal piyasalarda FED’in bilanço küçültme sürecinin başlayacağını açıklaması ile başlayan kaygılara ek olarak ülkemizdeki Seyahat Olayları bu devrin sona ermesinde tesirli olmuştur
2 EVRE (MAYIS 2013 TEMMUZ 2018)
bu vakitteki REK ortalaması birinci devir ortalamasının ve 100 pahasının çabucak altı olan 98 düzeyine gerilemiştir. Bir diğer sözle TL kıymet kaybı sürecine girmiştir. Periyodun başlangıcında sonlu bir zayıflamaya maruz kalan TL’de 15 Temmuz 2016’daki darbe teşebbüsünün akabinde zayıflamanın arttığı ve bilhassa Ağustos 2018 ’den itibaren hızlandığı görülmektedir.
3 EVRE (AĞUSTOS 2018 MART 2021)
Periyot, Türkiye ABD bağlantılarında Rahip Brunson-S 400-Halkbank vb niçinlerle yaşanan tansiyonlar ve ABD Liderinin ülkemizi aleni olarak tehdit ettiği tweet krizi ile başlamaktadır. Bu tarihten daha sonra kur süratle artarken REK tıpkı süratle gerilemeye başlamıştır. Ülkemize mahsus bu politik riskin makroekonomik istikrarlar üstündeki tahribatı onarılmaya çalışılırken, 2020 yılında dünya ekonomilerini zorlayan Covid-19 salgını ülkemiz iktisadında kur ve REK üzerinde olumsuz baskıyı artırmıştır. bu vakitte REK ortalaması 74 civarındadır.
4 EVRE
Covid-19 ’un ekonomiler üzerinde artan tesirleri, küresel piyasalardaki güç, emtia ve besin kaynaklı yüksek enflasyon, 2020 yılındaki ödemeler istikrarı açıklarının TCMB kaynakları finanse edilmesine bağlı olarak azalan rezervlere yönelik tasalar, iktisat idaresinde sık değişiklikler, Eylül ayından itibaren TCMB siyaset değişikliğine giderek faiz indirme sürecini başlatması ile kurlardaki artışlar hızlanmıştır. Kurdaki hareketlere bağlı olarak REK’in düşüşü hızlanmış ve TL, gelişen ülke para ünitelerine bakılırsa daha fazla kıymet kaybetmiştir. REK’in periyot ortalaması 60,5 olarak gerçekleşirken, Ocak 2003 ’ten beri hesaplanan en düşük bedeline bir daha bu vakitte Kasım 2021 ’de ulaşmıştır.
TCMB haricinde milletlerarası yatırım bankası JP Morgan’da gerçek efektif kur endeksini hesaplamaktadır. JP Morgan Endeksinin gelişen ülkeler kümesinde Brezilya, Meksika, Güney Afrika, Hindistan, Rusya ve Türkiye yer almaktadır.
Üstte yer alan ve TCMB tarafınca hesaplanan REK’e nazaran TL’nin maruz kaldığı sıra dışı kıymet kaybını JP Morgan’ın REK göstergesi de teyit etmektedir. Hatta JP Morgan’a bakılırsa TL’deki paha kaybı TCMB tarafınca hesaplanan kıymet kaybından daha da fazladır. JP Morgan’a nazaran TL pahasının, 2016 yılsonuna kadar gelişen ülke para ünitelerinin ortalamaları civarında seyrettiği lakin 2017 yılı başından itibaren öbür gelişen ülke para ünitelerinden negatif istikametli ayrışarak bedel kaybettiği görülmektedir.
1 EVRE (OCAK 2003 NİSAN 2013)
REK’in bu evredeki ortalaması 100 ’ün çabucak altında ve 94 civarında olup bir öteki tabirle TL istikrarlı bir biçimde gücünü korumaktadır. REK en yüksek pahası olan 105’e bu periyot ortasında (Aralık 2007) ulaşmış olup anılan tarihlerde USD/TL’nin 1,17 civarına gerilediği unutulmamalıdır.
2 EVRE (MAYIS 2013 TEMMUZ 2018)
bu vakitteki REK ortalaması, birinci periyot ortalaması olan 94 kıymetinin altı olan 80 düzeyine gerilemiştir. Bir diğer tabirle TL bedel kaybı sürecine girmiştir.
3 EVRE (AĞUSTOS 2018 MART 2021)
Üstte anlatılan niçinler ve gelişmeler kur ve REK üzerinde olumsuz baskıyı artırmıştır bu vakitte REK ortalaması 58 civarındadır.
4 EVRE
Bu evrede TL’nin paha kaybına bağlı olarak REK gerilemeye devam etmiş ve JP Morgan tarafınca hesaplanmaya başladığı tarihten itibaren en düşük bedel bir daha bu vakitte, 37,5 ile Kasım 2021 ’de görülmüştür. Ortalamanın 48 2 olduğu bu evrede TL’nin kıymet kaybı giderek hızlanmış ve TL gelişen ülke para ünitelerine nazaran daha fazla paha kaybetmiştir.
Hesaplamaları nazaran TL, 2018 yıl ortasından itibaren gelişen ülke para ünitelerinin ortalamalarından negatif ayrışmakta ve daha fazla paha kaybetmektedir. JP Morgan endeksine bakılırsa TL, TCMB endeksi tarafınca hesaplanandan daha fazla kıymet kaybetmiştir. Bu durum TL’de yaklaşık üç yılı aşan bir müddetdir yaşanan kayıpların, ekonomik bağlamdan uzaklaştığını söz etmektedir.
Öte yandan enflasyon dışındaki GSYH büyümesi, dış ticaret, kamu bütçesi ve finansmanı, işgücü ve istihdam, ödemeler istikrarı vb makroekonomik göstergeler bir yıl öncesine bakılırsa hayli daha düzgün bir performans sergilemektedir. Gerek REK gelişimi ve gerekse ekonomik göstergelerin büyük bir kısmındaki olumlu gelişmeler birlikte değerlendirildiğinde, ayrıyeten şimdiki küresel ve mahallî siyasi ve ekonomik görünümde radikal bir değişiklik olmadığı takdirde döviz kurundaki oynaklığın azalması ve makul bir müddetde durulması beklenmektedir.
Döviz kurunda son dört yılda yaşanan yüksek artışlar ve dalgalanmaların kararı oluşan kur düzeyinin gerçek bir ekonomik tabana dayanmadığı ve spekülatif atakların bir kararı olduğu tartışmaları gündemdedir. Bu bağlamda milletlerarası gösterge niteliği taşıyan Gerçek Efektif Döviz Kuru (REK) kullanılarak TL’nin gerçek kıymetini belirlemeye yönelik, olağan kaidelerde ve iktisat dışı süreçlerin tesirlerinden arındırılmış kur hesabı yapılmakta ve ‘Adil Ekonomik Kur (AEK)’olarak isimlendirilmektedir.
USD/TL için 30 Kasım 2021 tarihinde 12,68 olan aktüel kur, bu yaklaşım ile hesaplandığında 6,89 bedeli elde edilmektedir. Bir öteki sözle USD/TL için 12,68 olan şimdiki kurun AEK kıymeti 6,89 olup aktüel kura göre 5,79 TL bir çok kıymet kaybı iktisat dışı faktörlerden kaynaklanan risk primi bulunmaktadır. Bu risk primini oluşturan ögeler küresel ve lokal olarak iki ana kümede toplanmakta ve içeriğinde FED-ECB faiz ve likidite siyasetleri, milletlerarası sermaye hareketleri, Covid 19 salgını, ülkemizdeki seçim süreçleri, ABD ile ortamızda yaşanan başta fazlaca başlıklı meseleler, ülke güvenliğine yönelik tehditler, temel makro ekonomik dengelerde bozulma kaygıları, iktisat idaresinde yaşanan değişmeler, küresel ve yereldeki yüksek enflasyon kaygıları, TCMB’nin düşük faiz siyasetleri üzere farklı bahisler yer almaktadır. Bütün bu meselelerin bileşimi ise risk primi olarak TL’nin pahasının aşınmasına ve şimdiki kur ile AEK içindeki farkın büyümesine niye olmaktadır.
TL’nin paha kaybı, hesaplamanın yapıldığı 2003 yılından küresel krizin yaşandığı 2008 yılına kadar doğal dalgalanma bandı ortasında seyretmiş ve yeni kur ile AEK içindeki fark 10 ’luk bant ortasında seyretmiştir. 2008 Küresel krizi ile bir arada fark 20’lere kadar ulaşmış fakat 2010 Şubat ayından itibaren bir daha evvelki periyotlardaki doğal aralık olan 10 bandının altında süreç görmeye başlamıştır.
TL, 2017 yılı başından itibaren yüklü olarak ABD ile yaşanan sıkıntıların beslediği politik risklerin tesiriyle hak etmediği bir paha kaybına maruz kalmış, Ağustos 2018 ’den itibaren kıymet kaybı hızlanmış ve yeni kur ile AEK içindeki fark büyümüştür. Ortadaki farkı 2017 yılı başlarında 12’ler civarındayken 2018 yılı III çeyreğinden (tweet krizi) itibaren süratli yükseliş sürecine girmiştir Kasım 2021 bilgilerine nazaran aktüeldeki 12,68 USD/TL kuru ile AEK içindeki fark 5,79 TL ve 84 civarındadır
Aktüel Kur ve Adil Ekonomik Kur ( kavramlarına ek olarak Sürdürülebilir ( Kur kavramı ele alınmaktadır. Sürdürülebilir kur aşağıdaki makro ekonomik göstergeleri dikkate alan optimum kur olarak tanımlanmaktadır:
Türkiye’nin artan ihracat trendini destekleme
İhracatın dünya pazarlarında rekabetçi gücünü müdafaa
İthalat fiyatlarını özendirici olmaktan uzak tutabilme
Enflasyonu tetiklemeyen ve enflasyon idaresine ölçülü dayanak sağlama
Sürdürülebilir kur hesabında, piyasa dinamiklerine de uygun bir biçimde dar bir bantta ve ölçülü dalgalanmaya uygun bir aralık dikkate alınmaktadır. Sürdürülebilir kur aralığı hesabında REK’in 2003-2021 Kasım periyodu paha aralıkları ile enflasyon, dış ticaret, ödemeler istikrarı vb kurun etkilediği ve kuru etkileyen makro ekonomik faktörler dikkate alınmaktadır. Bu yaklaşıma nazaran yenide ülkemiz için sürdürülebilir kur düzeyi 9,84-11,48 TL aralığında hesaplanmaktadır.
Döviz kurundaki aşağı ve üst istikametli süratli oynaklıklar fiyatlama, beklentiler, yatırım vb tüm iktisadi faaliyetlerin sağlıklı, öngörülebilir ve istikrarlı bir yerde oluşmasını engellemekte, kurdaki süratli artışlar enflasyon başta olmak üzere, ödemeler istikrarı, büyüme ve bütçe performansı üzerinde bir kısmı çabucak bir kısmı de gecikmeli olarak ortaya çıkan tahribatlara niye olmakta ve iktisadın temel dinamiklerini tehdit etmektedir. Öte yandan süratli yükselişler daha sonrasındaki düşüşler ise oluşan tahribatları kısa vakitte onarıcı tesirler üretememekte ve iktisadın temel dinamiklerindeki düzgünleşme süreci daha uzun bir vakte yayılabilmektedir. Bir diğer tabirle süratli yükselen döviz kurunun geri çekilmesi nispeten uzun bir vakte yayıldığı takdirde makro ekonomik göstergelerde oluşan tahribatların onarılması daha uzun vakte yayılmaktadır.
USD/TL’nin hesaplanan aralığın alt basamağı 9,84 ’ün altına gerilemesinin, üstte sayılan makro ekonomik dengelerde niye olabileceği olumsuz tesirleri sonlandırmak için gerileme eğilimindeki kurun daha da düşmesinin önüne geçilmesine yönelik önlemlerin alınması gerekebilecektir.
Öte yandan kurda bilhassa son bir yılda yaşanan süratli yükselişlerin enflasyonda kalıcı tesirler ürettiği dikkate alındığında, bir daha başlayan gerilemenin hızlanması enflasyon düşüşüne katkıda bulunamayacaktır. Kurların, ihracatın cazibesini azaltacak ve ithalatı özendirecek seviyede ve üstte hesaplanan aralığın alt bandının da altına düşmesi ihtimaline karşı sürdürülebilir kur düzeyinin korunması ana hedefine yönelik aşağıdaki önlemler alınmalıdır.
a) Döviz satın alarak rezervlerin güçlendirilmesi ve
b) Enflasyondaki gelişmeler paralelinde para siyasetlerinin aktifliğini dikkate alarak yılın ikinci yarısına gelmeden ön yüklemeli faiz indirimlerinin gündeme alınması
KAYNAK: HABER7