Avrupa’da büyük kriz! 1970’lerden hayli farklı Güç Fiyat Indeksi (IMF/FRED), Nisan 2020’de 52,7 seviyesindeyken, Ekim 2021’de 257 düzebir daha fırlamış. Benzeri bir “şok” finansal kriz başlarken de yaşanmış, Ocak 2007’de 136 olan indeks Temmuz 2008’de 312’ye fırlamış, daha sonra süratle düşerek Mart 2009’de 121’e gerilemişti. Lakin, 2008 ile 2021 içinde güç piyasaların beklentileri açısından besbelli bir fark var.
Doğalgaz ve ham petrolün gelecek piyasalarında indeksleri 2008-2020 devrinde muhakkak bir aralıkta dalgalanırken, 2020’den bu yana doğalgaz ve ham petrol piyasalarında fiyat artışları beklentisi hâkim görünüyor. Yıl kapanırken “Enerji Krizi” temalı yorumlarda sık sık aktarılan, kimi sanayi işletmelerinde güç tedarikinde kesintiler, bazılarında yeni fiyatlardan dolayı üretimi kısmalar, kimi yerlerde boş süpermarket rafları, servis veremeyen petrol istasyonları, dar gelirli hanelerin kışın konutlarını gereğince ısıtamayacaklarına ait tasalar, Doğal Gaz piyasalarında, bilhassa İngiltere’de güç dağıtım şirketleri bölümünde yaygın iflaslar üzere günlük yaşama ait somut örnekler de bir “kriz” durumuna işaret ediyor.
ÇOK DAHA KARMAŞIK BİR DİNAMİK
1970’lerdeki iki güç krizinin gerisinde, ABD ve Avrupa’da üretim kapasitesinin hududa dayanmış olması üzere ekonomik etkenlerin yan sıra OAPEC (petrol ihraç eden Arap ülkeleri örgütü) ambargosu (1973), İran İhtilali (1979) üzere sert jeopolitik sarsıntılar da vardı. Bu sefer, sert ve istikrarsız fiyat artışlarının, tedarik meselelerinin gerisinde patojenik, ekolojik, ekonomik, jeopolitik boyutlarıyla fazlaca daha karmaşık bir dinamik var.
Patojenik boyut, Covid-19 salgınıyla ilgili. Covid-19 salgını pandemiye dönüşünce, hastalığın tesirleri ve devletlerin aldıkları, kapatma, toplumsal aralık, karantina üzere tedbirler hem tüketici talebini, Turizm sektörünü, perakende bölümünü olumsuz bir istikamette etkiledi, güç tüketimini ansızın ve şiddetle düşürdü. İkincisi; salgın, hayli uluslu şirketlerin biroldukca üretim platformuna mesken sahipliği yapan Çin’in Vuhan kenti karantinaya alınınca ortaya çıkan durumun sergilediği üzere biroldukca noktada tedarik zincirlerini koparttı, üretim ve nakliyecilik ötürüsıyla güç tüketimi süratle frene bastı.
Covid-19 aşıları, test sistemleri devreye girer ve sıhhat bölümü son gelişmelere ahenk sağlarken; hükümetler ekonomik basınca dayanamayarak tedbirleri azaltmaya, tüketici talebi ve iktisat süratle canlanmaya başladı. Güç dalı de bu duruma ahenk göstermekte zorlanınca arz yetersiz kaldı. Ekolojik boyut ise iklim krizinin tesirleriyle olduğu kadar iklim krizini tedbire sürecinde fosil yakıtlardan uzaklaşma eforlarının piyasalara getirdiği belirsizliklerle de alakalı. Sonbahar ve kış mevsiminde kimi bölgelere apansız çöken çok soğuklar gaza, petrole ve hatta kömüre olan talebi apansız arttırıyor.
Buna karşılık yazları çok sıcak hava dalgaları, soğutucu ve klima kullanması üzerinden elektriğe olan talebi ansızın ve süratle arttırıyor. Ek olarak çok soğuklar Avrupa’da kimi yerlerde elektrik üreten rüzgâr tribünlerinin verimliliklerini azalttı. bu biçimde bir soğuk dalgası ABD’nin Teksas eyaletinde, vaktinde kışa hazırlayacak yatırımlar ihmal edilmiş bir dağıtım şebekesini günlerce çalışamaz pozisyona soktu. Asya’da, Çin’in güneyinde su baskınları kararı kimi kömür madenlerinin randımanı düştü.
İklim krizinin tesiriyle oluşan kuraklıklar, bilhassa Çin’de ve Güney Amerika’da da hidroelektrik üretiminin kapasitesini ve randımanını düşürdü, doğal gaza ve kömüre olan talebi arttırdı. Özetle güç bölümü, Covid-19 kontrol altına alınmaya başlarken süratle artan güç talebini gerektiği üzere karşılayamadı.
Yukarda değindiğim ekonomik şartlara ek iki etkenden daha kelam etmek gerekiyor. Bunlardan biri 1980’lerden başlayarak süratle özelleştirilen güç bölümünde üretici ve dağıtıcı şirketlerin, sabit sermaye yatırımlarını en az da tutmaya çalışarak, evvela var olan sabit sermayeden en yüksek karı üretme eforu üzerinde odaklanmış olmalarıyla ilgili: Hem kapasite gereken süratle artmadı, birebir vakitte var olan alt yapı eskimeye, kırılganlaşmaya başladı.
İkincisi, yatırım bankaları, fosil yakıttan uzaklaşma sürecinin, yenilenebilir teknolojilerin gelişmesinin hızlanma mümkünlüğünü düşünerek, kapasite arttıracak krediler karşısında giderek daha az istekli davranmaya başladılar. 2000’li senelerda iklim krizi konusu öne çıktıkça; ABD’de kaya gazı ve topraktan basınçla çıkarılan petrol alanındaki çalışan birçok orta büyüklükteki üreticiler, kredi alabilme olasılıklarını muhafaza hesabıyla, meblağları, karlılıklarını yüksek tutabilmek için kapasiteyi bilerek arttırmadılar.
Öteki taraftan, globalleşme devrinde, likit doğal gaz tedarik süreci, talebi boru çizgileriyle ve uzun periyotlu kontratlarla karşılama pratiğinden, tankerlere ve spot piyasa alımlarına hakikat kaymaya başladıkça, bütünleşmiş, son derecede dinamik bir gaz piyasası oluşmaya, dahası gaz bir girdi olma özelliğinin yanı sıra, bir yatırım enstrümanına dönüşmeye, fiyatı da spekülasyon konusu olmaya başladı. Bu da güç dalında, fiyatın belirlenmesinde arz-talep bağlantısının katkısını daha da istikrarsızlaştırdı.
JEOPOLİTİK-JEOEKONOMİ DE DEĞERLİ BİR ETKEN
Jeopolitik-jeoekonomik problemler da arzın talep karşısında yetersiz kalmasına, fiyatların yükselmesine katkı yapıyorlar. Örneğin, Rusya devlet şirketi Gazprom, Avrupa’ya verdiği gazı artırmadı ya da artıramadı. Bu durum tahminen Ukrayna problemine, Avrupa Birliği (AB) ve NATO’nun haline bir reaksiyon olarak okunabilir.
Lakin, şayet artırmamış değil de artıramamış ise bu durum, Rusya’nın gaz piyasasında Avrupa Birliği’nin Çin karşısında rekabet gücünü kaybetmesi ve gazın Avrupa yerine Çin’e gidiyor olması olarak da yorumlanabilir. Bu hususta analistler içinde çabucak hemen bir görüş birliği yok. Bu belirsizlik de fiyatlar üzerinde baskı yaratan bir öbür etken olarak karşımıza çıkıyor.
Fakat, 2020-21 güç “krizinin” gerisinde, en kıymetli jeopolitik-Jeoekonomik etken olarak Çin’in artmaya devam eden güç talebinin yattığını söyleyebiliriz. (Adam Tooze, “Energy crisis 2021- The China shock, 28/12/21) Milletlerarası Güç Ajansı’nın (IEA) son kömür raporunda (Coal, 2021 Analysis and Forecast 2024) işaret edildiği üzere Çin dünyada kömür üreten, tüketen ve ithal eden ülkelerin başında geliyor.
Çin ihtiyacını karşılayacak ölçüde kömür üretemediği vakit ve açığı ithalat ile kapatamadığında, gaz tüketimine ve ithalatına yöneliyor. Çin, Likit Doğal Gaz ithalatında da 2020 ve 2021 senelerında, Japonya’yı geçerek bu alanda dünya birincisi oldu. IEA’ya göre dünya gaz piyasasında da fiyatları, Çin’in ihtiyaçları yönlendiriyor.
Geçtiğimiz iki yılda Çin’de iklim şartları (sel baskınları), Covid-19 tesirleri, kömür bölümünü, üretimi küçük madenlerden büyük madenlere kaydırarak yenden yapılandırma sürecinin tesirleri kömür üretimini aksatırken elektrik talebini (aşırı soğuk, çok sıcak dalgaları) artırdı. Çin’in en değerli tedarikçileri olan Asyalı üreticiler de benzeri niçinlerle, kapasite sorunu çektiklerinden, açığı kapatamayınca Çin’de güç tüketimi talebi talep doğal gaza yöneldi.
Bu sırada Çin global ısınmayla gayret bağlamında başlatmış olduğu kampanya kapsamına 7 milyon hanenin daha ısıtma sistemlerini kömürden gaza çevirdi. Tüm bu etkenler birleştiğinde Çin’in toplam gaz talebi %16 oranında artmış. Bu artış ithalata yansıyarak global doğalgaz fiyatları üzerinde büyük bir basınç oluşturdu. 2021’de Çin iktisadı %8 seviyesinde büyüdü. Çin’in elektrik tüketimi bu vakitte yaklaşık %10 arttı.
IEA bu basıncın tesirlerinin 2024 yılına kadar uzayabileceğini düşünüyor. AB ekonomilerinin doğal gaz ithalatı ihtiyaçlarının AB sıhhat sistemleri Covid-19 sürecine adapte pek, ekonomileri toparlandıkça artmaya devam edeceğini var düşünürsek; güç tedarik süreçlerindeki, fiyatlarındaki istikrarsızlıkların 2022 yılı boyunca aktif olmaya devam etmesini bekleyebiliriz.
KAYNAK: BBC TÜRKÇE
Doğalgaz ve ham petrolün gelecek piyasalarında indeksleri 2008-2020 devrinde muhakkak bir aralıkta dalgalanırken, 2020’den bu yana doğalgaz ve ham petrol piyasalarında fiyat artışları beklentisi hâkim görünüyor. Yıl kapanırken “Enerji Krizi” temalı yorumlarda sık sık aktarılan, kimi sanayi işletmelerinde güç tedarikinde kesintiler, bazılarında yeni fiyatlardan dolayı üretimi kısmalar, kimi yerlerde boş süpermarket rafları, servis veremeyen petrol istasyonları, dar gelirli hanelerin kışın konutlarını gereğince ısıtamayacaklarına ait tasalar, Doğal Gaz piyasalarında, bilhassa İngiltere’de güç dağıtım şirketleri bölümünde yaygın iflaslar üzere günlük yaşama ait somut örnekler de bir “kriz” durumuna işaret ediyor.
ÇOK DAHA KARMAŞIK BİR DİNAMİK
1970’lerdeki iki güç krizinin gerisinde, ABD ve Avrupa’da üretim kapasitesinin hududa dayanmış olması üzere ekonomik etkenlerin yan sıra OAPEC (petrol ihraç eden Arap ülkeleri örgütü) ambargosu (1973), İran İhtilali (1979) üzere sert jeopolitik sarsıntılar da vardı. Bu sefer, sert ve istikrarsız fiyat artışlarının, tedarik meselelerinin gerisinde patojenik, ekolojik, ekonomik, jeopolitik boyutlarıyla fazlaca daha karmaşık bir dinamik var.
Patojenik boyut, Covid-19 salgınıyla ilgili. Covid-19 salgını pandemiye dönüşünce, hastalığın tesirleri ve devletlerin aldıkları, kapatma, toplumsal aralık, karantina üzere tedbirler hem tüketici talebini, Turizm sektörünü, perakende bölümünü olumsuz bir istikamette etkiledi, güç tüketimini ansızın ve şiddetle düşürdü. İkincisi; salgın, hayli uluslu şirketlerin biroldukca üretim platformuna mesken sahipliği yapan Çin’in Vuhan kenti karantinaya alınınca ortaya çıkan durumun sergilediği üzere biroldukca noktada tedarik zincirlerini koparttı, üretim ve nakliyecilik ötürüsıyla güç tüketimi süratle frene bastı.
Covid-19 aşıları, test sistemleri devreye girer ve sıhhat bölümü son gelişmelere ahenk sağlarken; hükümetler ekonomik basınca dayanamayarak tedbirleri azaltmaya, tüketici talebi ve iktisat süratle canlanmaya başladı. Güç dalı de bu duruma ahenk göstermekte zorlanınca arz yetersiz kaldı. Ekolojik boyut ise iklim krizinin tesirleriyle olduğu kadar iklim krizini tedbire sürecinde fosil yakıtlardan uzaklaşma eforlarının piyasalara getirdiği belirsizliklerle de alakalı. Sonbahar ve kış mevsiminde kimi bölgelere apansız çöken çok soğuklar gaza, petrole ve hatta kömüre olan talebi apansız arttırıyor.
Buna karşılık yazları çok sıcak hava dalgaları, soğutucu ve klima kullanması üzerinden elektriğe olan talebi ansızın ve süratle arttırıyor. Ek olarak çok soğuklar Avrupa’da kimi yerlerde elektrik üreten rüzgâr tribünlerinin verimliliklerini azalttı. bu biçimde bir soğuk dalgası ABD’nin Teksas eyaletinde, vaktinde kışa hazırlayacak yatırımlar ihmal edilmiş bir dağıtım şebekesini günlerce çalışamaz pozisyona soktu. Asya’da, Çin’in güneyinde su baskınları kararı kimi kömür madenlerinin randımanı düştü.
İklim krizinin tesiriyle oluşan kuraklıklar, bilhassa Çin’de ve Güney Amerika’da da hidroelektrik üretiminin kapasitesini ve randımanını düşürdü, doğal gaza ve kömüre olan talebi arttırdı. Özetle güç bölümü, Covid-19 kontrol altına alınmaya başlarken süratle artan güç talebini gerektiği üzere karşılayamadı.
Yukarda değindiğim ekonomik şartlara ek iki etkenden daha kelam etmek gerekiyor. Bunlardan biri 1980’lerden başlayarak süratle özelleştirilen güç bölümünde üretici ve dağıtıcı şirketlerin, sabit sermaye yatırımlarını en az da tutmaya çalışarak, evvela var olan sabit sermayeden en yüksek karı üretme eforu üzerinde odaklanmış olmalarıyla ilgili: Hem kapasite gereken süratle artmadı, birebir vakitte var olan alt yapı eskimeye, kırılganlaşmaya başladı.
İkincisi, yatırım bankaları, fosil yakıttan uzaklaşma sürecinin, yenilenebilir teknolojilerin gelişmesinin hızlanma mümkünlüğünü düşünerek, kapasite arttıracak krediler karşısında giderek daha az istekli davranmaya başladılar. 2000’li senelerda iklim krizi konusu öne çıktıkça; ABD’de kaya gazı ve topraktan basınçla çıkarılan petrol alanındaki çalışan birçok orta büyüklükteki üreticiler, kredi alabilme olasılıklarını muhafaza hesabıyla, meblağları, karlılıklarını yüksek tutabilmek için kapasiteyi bilerek arttırmadılar.
Öteki taraftan, globalleşme devrinde, likit doğal gaz tedarik süreci, talebi boru çizgileriyle ve uzun periyotlu kontratlarla karşılama pratiğinden, tankerlere ve spot piyasa alımlarına hakikat kaymaya başladıkça, bütünleşmiş, son derecede dinamik bir gaz piyasası oluşmaya, dahası gaz bir girdi olma özelliğinin yanı sıra, bir yatırım enstrümanına dönüşmeye, fiyatı da spekülasyon konusu olmaya başladı. Bu da güç dalında, fiyatın belirlenmesinde arz-talep bağlantısının katkısını daha da istikrarsızlaştırdı.
JEOPOLİTİK-JEOEKONOMİ DE DEĞERLİ BİR ETKEN
Jeopolitik-jeoekonomik problemler da arzın talep karşısında yetersiz kalmasına, fiyatların yükselmesine katkı yapıyorlar. Örneğin, Rusya devlet şirketi Gazprom, Avrupa’ya verdiği gazı artırmadı ya da artıramadı. Bu durum tahminen Ukrayna problemine, Avrupa Birliği (AB) ve NATO’nun haline bir reaksiyon olarak okunabilir.
Lakin, şayet artırmamış değil de artıramamış ise bu durum, Rusya’nın gaz piyasasında Avrupa Birliği’nin Çin karşısında rekabet gücünü kaybetmesi ve gazın Avrupa yerine Çin’e gidiyor olması olarak da yorumlanabilir. Bu hususta analistler içinde çabucak hemen bir görüş birliği yok. Bu belirsizlik de fiyatlar üzerinde baskı yaratan bir öbür etken olarak karşımıza çıkıyor.
Fakat, 2020-21 güç “krizinin” gerisinde, en kıymetli jeopolitik-Jeoekonomik etken olarak Çin’in artmaya devam eden güç talebinin yattığını söyleyebiliriz. (Adam Tooze, “Energy crisis 2021- The China shock, 28/12/21) Milletlerarası Güç Ajansı’nın (IEA) son kömür raporunda (Coal, 2021 Analysis and Forecast 2024) işaret edildiği üzere Çin dünyada kömür üreten, tüketen ve ithal eden ülkelerin başında geliyor.
Çin ihtiyacını karşılayacak ölçüde kömür üretemediği vakit ve açığı ithalat ile kapatamadığında, gaz tüketimine ve ithalatına yöneliyor. Çin, Likit Doğal Gaz ithalatında da 2020 ve 2021 senelerında, Japonya’yı geçerek bu alanda dünya birincisi oldu. IEA’ya göre dünya gaz piyasasında da fiyatları, Çin’in ihtiyaçları yönlendiriyor.
Geçtiğimiz iki yılda Çin’de iklim şartları (sel baskınları), Covid-19 tesirleri, kömür bölümünü, üretimi küçük madenlerden büyük madenlere kaydırarak yenden yapılandırma sürecinin tesirleri kömür üretimini aksatırken elektrik talebini (aşırı soğuk, çok sıcak dalgaları) artırdı. Çin’in en değerli tedarikçileri olan Asyalı üreticiler de benzeri niçinlerle, kapasite sorunu çektiklerinden, açığı kapatamayınca Çin’de güç tüketimi talebi talep doğal gaza yöneldi.
Bu sırada Çin global ısınmayla gayret bağlamında başlatmış olduğu kampanya kapsamına 7 milyon hanenin daha ısıtma sistemlerini kömürden gaza çevirdi. Tüm bu etkenler birleştiğinde Çin’in toplam gaz talebi %16 oranında artmış. Bu artış ithalata yansıyarak global doğalgaz fiyatları üzerinde büyük bir basınç oluşturdu. 2021’de Çin iktisadı %8 seviyesinde büyüdü. Çin’in elektrik tüketimi bu vakitte yaklaşık %10 arttı.
IEA bu basıncın tesirlerinin 2024 yılına kadar uzayabileceğini düşünüyor. AB ekonomilerinin doğal gaz ithalatı ihtiyaçlarının AB sıhhat sistemleri Covid-19 sürecine adapte pek, ekonomileri toparlandıkça artmaya devam edeceğini var düşünürsek; güç tedarik süreçlerindeki, fiyatlarındaki istikrarsızlıkların 2022 yılı boyunca aktif olmaya devam etmesini bekleyebiliriz.
KAYNAK: BBC TÜRKÇE